روضه‌های خانگی ذهنیت نسل جدید را بیمه می‌کند

از این رو به شیوه و شکل برگزاری چنین آیین نیک و پسندیده‌ای یعنی روضه‌های خانگی نگاهی انداختیم و در گفتگو با یکی از بانیان برپایی و اداره مجالس خانگی که خود شاعر و مداح اهل‌بیت (ع) است به ابعاد و تاثیرات این برگزاری‌های مهم نوری تاباندیم.

سیدعباس سیدصدرالدینی، ذاکر اهل‌بیت (ع) و کارشناس پرورشی، یکی از چهره‌های خاندان سیدصدرالدینی است. ساداتی که از دیرباز ذاکر و خادم اهل‌بیت (ع) بوده‌اند. نظر به آشنایی دیرین وی با جلوه‌های بزرگداشت مقام اهل‌بیت (ع)، احیای امر آنان و برگزاری مجالس‌شان درباره شیوه و چگونگی برپایی روضه‌های خانگی و آثار و برکاتش با این شاعر و مداح اهل‌بیت (ع) به هم‌سخنی پرداختیم. ازجمله آثار وی می‌توان به آسیب‌شناسی مداحی، دیباچه ظهر آفتاب، ماه در مه، سوگواره شعر عاشورایی، شکوفه در پاییز (کنگره شعر عاشورایی)، دو مجموعه شعر ضریح‌گمشده یا حضرت فاطمه در شعر فارسی با همکاران، علی امیر عشق و عدالت یا امام‌علی در شعر فارسی و ... اشاره کرد.

ویژگی‌های فرهنگی و آیین‌ها و باید‌های عرفی در مناطق کشور باعث شده شکل و شیوه‌ای از بزرگداشت امر اهل‌بیت (ع) با توجه به معذوریت‌های خانواده‌ها به‌ویژه بانوان، سنت شود که آن را با عنوان روضه‌های خانگی می‌شناسیم. به مناسبت ایام فاطمیه از صفای روح‌پرور و برکات این مجالس و دلیل برپایی مستمرشان بگویید.
روضه‌های خانگی از موثرترین و کارآمدترین برگزاری‌هایی است که مبانی دینی را تبیین و روشن می‌کند. در فرآیند این برگزاری، مباحث دینی رسما در نهاد حاضران به‌ویژه کودکان و نوجوانان می‌نشیند و عمیقا در آن‌ها درونی می‌شود، چون به تجربه رسیده که این تاثیرگذاری بسیار مهم و سرنوشت‌ساز است. از این رو تا جایی که اطلاع دارم، مسیحیان از همین آیین ویژه ایرانیان الگوبرداری کرده‌اند؛ کشیش و واعظ با دسته‌گل (یا هدایایی به فراخور حال و محل) به خانه‌های مردم سر می‌زنند و با الهام از چارچوب و مفاد همین روضه‌های خانگی ما تبلیغ مسیحیت می‌کنند. معصومان توصیه کرده‌اند پیش از آن‌که بیگانگان بتوانند ذهن و عقل فرزندان‌تان را بربایند و مال خود کنند به پرورش آن‌ها بپردازید. امر اهل‌بیت (ع) را که به فرموده خودشان به فرزندان‌مان بیاموزیم واقعا در برابر دیگر ذهنیت‌ها بیمه می‌شوند و این آموزش و پرورش در خانواده نقش اثربخش‌تری دارد. برای احیای امر اهل‌بیت (ع) که سفارش امام‌رضا (ع) است یکی از کار‌ها همین برپایی مجلس‌های خانگی است که سخنران به فراخور توانایی و ذاکر با توسلات و شعر‌های مناسب می‌تواند مطالب را با قوت منتقل کند. به‌ویژه که اثرات وجودی این روضه‌ها بر کودکان و نوجوانان پایدار و ماناست. حدیث داریم علمی که در کودکی آموزش داده شود مانند نقشی که بر سنگ حک می‌شود، ماندگار خواهد بود. همچنین این همه سفارش داریم به بهره‌بردن از برکاتی که در چنین مجالسی نازل می‌شود یا بنا به حدیث، ذکر علی عبادت است و اهل‌بیت (ع)، کلهم نور واحد هستند، پس این روضه خانگی، عبادتگاه است که علاوه بر آموزش و انتشار آموزه‌های دینی، کسب معنویت و پرورش روح از اثرات آن است.

با توجه به کوشش‌های پژوهشی و سرایشی شما در فضای شعر‌های آیینی به شعر‌های مداحی و باید‌ها و نبایدهای‌شان بپردازیم، زیرا برخی اشعار نامناسب منتشر شده مثلا وصف ظاهری چهره برای بزرگان کربلا یا برخی سخنرانی‌ها با ارائه روایات سست و موهن و ... به جهل بینشی دامن می‌زنند.
هدف اصلی نوحه‌ها، سروده‌ها، مدحیات و مرثیه‌ها القا و ارسال یک پیام است و هدف مداح نیز به ظهور رساندن آن معنا‌ها و تجلی تاثیر این شعر‌ها در مخاطبان است. پیام شعر‌ها باید بدون هرگونه خلل باشد، مثلا از اطلاعات راستین تاریخی و اندرز‌های بایسته یا روایات صحیح برآمده باشد تا قدرت تاثیرگذاری رسانه شعر بیشتر آشکار شود.
از قول معصوم داریم که هرکسی یک بیت برای اهل‌بیت (ع) بسراید بهشت برایش واجب می‌شود که این سفارش‌ها نشانگر اهمیت بالای قضیه است، یا رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند گاهی یک قطعه شعر، کار چند ساعت سخنرانی را انجام می‌دهد که این حرف مهمی درباره اهمیت شعر است. همچنین پیامی که در لباس و کسوت هنر ارائه می‌شود به‌خاطر سازگاری با فطرت زیبا و زیباپسند ما تاثیرگذاری ژرف‌تری خواهد داشت. به قرآن بنگرید چه توازن و تقارن و آهنگ و زیبایی ویژه‌ای دارد که البته بسیار فراتر از شعر و انواع ادبی است؛ اعجاز الهی است.

از تفاوت اشعار مذهبی گذشته با امروز نگذریم؛ چگونه با وجود دیرینگی مجالس و برپایی‌های مذهبی، دم‌ها و نوحه‌ها مانایی نداشته و چندان به دست ما نرسیده؟
نوحه‌ها و دم‌ها از دیرباز اگر صرفا احساسی نبود و درونمایه عمیق داشت، به عبارتی بنیان مرصوص داشت بی‌شک ماندگار یا سینه به سینه نقل می‌شد. دورانی بود که شعر از فهم عمومی جدا مانده بود. شعر شاعر فقط در انجمن‌های ادبی و محافل خصوصی خوانده می‌شد و در رگه‌های ارتباطی جامعه جاری نمی‌گشت که همین موضوع سبب شد دوره بازگشت ادبی پدید بیاید و از بالانشینی شعر‌ها کاسته شود؛ اما این روند به ابتذال کشید و نتوانست همسطح شعور عموم بدرخشد و شعور عمومی را ارتقا دهد، برعکس بسیار فروافتاده و دم‌دستی و سطحی شد. این‌که اشعار آیینی در گذشته برتر بودند یا اکنون، پژوهشی جامع می‌طلبد. با نگاهی به متون قدما البته با نگاهی سختگیرانه که به داوری بپردازیم می‌بینیم که دو شاعر بر چکاد شعر آیینی برآمده‌اند و همچنان از گذشته پرچمدارند: یکی محتشم کاشانی و دیگری عمان سامانی. هرچند شاعرانی مانند وصال و ... سروده‌هایی دارند، اما این دو فرازمندترند. محتشم البته به‌خاطر ترکیب‌بند عاشورایی یگانه‌اش مانا شده که پس از او خیزش ترکیب‌بندسرایی به‌ویژه با رویکرد عاشورایی راه افتاد.
در یکی از مصاحبه‌های علامه جعفری آمده که وی در مُضیفی عراقی (مهمان‌پذیر) کتیبه محتشم را آویخته می‌بیند، می‌پرسد مگر شما فارسی می‌دانید؟! پاسخ می‌شنود نخیر، اما در این کلمات یک نورانیتی هست که جذب‌مان کرده! شعر محتشم، انگار قدسی است. یادم هست پس از انقلاب خواستند کتیبه‌های عزاداری (مُحرمی) را تغییر دهند؛ شعر محتشم را برداشتند، که استقبال نشد. همین خودش پیام است. هروقت در مجلسی شعر محتشم را می‌خوانم واقعا تاثیر و شورانگیزیش را در مجلسیان می‌بینم؛ انگار که این شعر از جایی فراتر تایید شده است. ما شاعرانی مانند فواد کرمانی و فتح‌ا... قدسی یا وحدت کرمانشاهی هم داشتیم. مثلا فواد در مدح امام‌علی (ع) دارد: من ار به قبله رو کنم/ نظر به سوی او کنم/ اقامه نماز را/ به گفت‌وگوی او کنم .... شعر‌های وحدت اندک است، اما در زبان ذاکران خیلی چرخ می‌خورد. هماهنگی پیام و فرم هرقدر بیشتر باشد و به هم کمک کنند، شعر آیینی ماندگارتر است. 

از برخی تجربه‌ها در فضای شعر آیینی یاد کنیم.
موثقان از علامه‌طباطبایی (ره) نقل کرده‌اند در منزل‌شان هنگام روضه حضرت علی‌بن‌حسین (علی‌اکبر) وقتی ذاکر به این بیت شعر ایرج‌میرزا رسید، چند بار علامه با گریه به مداح گفتند تکرار کن! سپس فرمودند کاش ایرج‌میرزا این بیت را به من می‌داد و من تفسیر المیزانم را به او می‌دادم. علامه‌طباطبایی (ره) افزوده بودند: کسی که این بیت را درباره علی‌اکبر امام‌حسین (ع) می‌گوید من نمی‌توانم توهم این معنا را حتی داشته باشم که آقا سیدالشهدا فردای قیامت نسبت به او بی‌تفاوت باشد: «بعد از پسر، دل پدر آماج تیر شد/ آتش زدند لانه مرغ پریده را».
هستند در میان شعرای آیینی امروز که به‌سوی اوج حرکت می‌کنند. سیدحمید برقعی رو به رشد است و مثل همه شاعران فراز و فرود دارد. در کتاب «توفان واژه‌ها» برای حضرت زینب (س) همچنین دو پسرشان آورده: قامت، کمان کند که دو تا تیر آخرش/ یکجا سپر شوند برای برادرش. یا برای اربعین از شفق مشهدی: ما را که غیر داغ غمت بر جبین نبود/ نگذشت لحظه‌ای که دل ما غمین نبود/ ده روزه فراق تو عمری به ما گذشت/ یک عمر بود هجر تو یک اربعین نبود. یا سعید بیابانکی که شعر عصر عاشورای او نیز اثری دارد: دشت می‌بلعید کم‌کم پیکر خورشید را/ بر فراز نیزه می‌بینم سر خورشید را/ نیمی از خورشید در سیلاب خون افتاده بود/ ساربان می‌برد نیم دیگر خورشید را. 
شعر‌هایی از معلم دامغانی (روزی که در جام شفق، مل کرد خورشید/ بر خشک چوب نیزه‌ها گل کرد خورشید ... و سروده‌هایی از قزوه یا فرید (کربلا در کربلا می‌ماند اگر زینب نبود) ... یادماندنی اند؛ این‌ها چندشاخه بود از خرمنی.

اما هنوز وجه غالب در شعر آیینی با آثار فرهیخته نیست!
بله، متاسفانه وجه غالب در شعر آیینی هنوز با اشعاری است که یا پیام ندارند یا پیامش نصفه‌نیمه و نپرداخته یا حتی موهن است؛ مثلا از مداح موکبی درباره حضرت‌عباس (ع) شنیدم وقتی تو هستی دیگر قضا و قدر چه‌کاره است، دیگر کسی به بیمارستان و پزشک مراجعه نمی‌کند! این وهمیات جواب نمی‌دهد. وقتی اهل‌بیت (ع) می‌فرمایند ما را از مقام الوهیت پایین‌تر و فراتر از حضیض بشری بستایید. درحالی‌که برخی سروده‌ها اصلا سازگاری با معرفت اهل‌بیت (ع) و حقانیت‌شان ندارد. 
امروز افق ما به نسبت گذشته، روشن‌تر است. گذشته‌ها شاعران استخوان‌دار کم‌شمار بودند، اما امروز پرشمارترند و امید که درگیر رسانه و آوازه نشوند و گمان نکنند با نشر کتاب یا خوانده‌شدن اشعارشان از سوی مداحان به اوجی که باید رسیده‌اند. چنین ذهنیتی، شاعر را متوقف می‌کند. 

روضه‌های خانگی در برابر یورش نرم فرهنگی

روضه خانگی در گذشته‌ها، هفتگی و دهگی و ماهانه در خانه‌ها برگزار می‌شد. برخی برگزاری‌ها خصوصی بود، یعنی تنها برای اهل خانه همراه با پیوندان (خویشاوندان) نزدیک برگزار می‌شد. ولی برخی روضه‌های خانگی با دعوت عام بود که بسته به امکانات اهل خانه از ده‌ها تا صد‌ها نفر شرکت می‌کردند. اکنون روضه‌هایی داریم که برگزاری‌شان نزدیک به ۸۰ سال تا یک سده (قرن) ادامه داشته و البته این مجالس قدیمی کم‌شمار نیستند. نباید از برکات چنین آیین‌های ریشه‌داری غافل ماند به‌ویژه در این دوران که یورش نرم فرهنگی با هدف گزند رساندن به ریشه‌های هویتی و مذهبی ما مستمر و برنامه‌ریزی‌شده کوشش‌ها دارد که نه‌تن‌ها ما را بلکه به‌ویژه نسل آینده‌دارمان را از درون تهی سازد.