وقف یک روستا در شهریار توسط معیرالممالک

خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ دوستعلی‌خان معیرالممالک پسر حسینعلی‌خان معیرالممالک، داماد فتحعلیشاه و خزانه دار و رئیس ضرابخانه شاهی، بود.

وی در اواخر حکومت محمدشاه قاجار حاکم یزد بود. با روی کار آمدن ناصرالدین شاه و پس از درگذشت پدرش، تمام مقامات او را که شامل سمت خزانه داری و منصب معیرالممالکی و ریاست بیوتات سلطنتی را به ارث برد و در سال‌های بعد مشاغل دیگری همچون وصول مالیات، تصدی ضرابخانه‌ها، کالسکه خانه، زنبورک‌خانه و حکومت یزد و گیلان هم از سوی ناصرالدین شاه به وی اعطا شد.

در این سال‌ها به سبب این مناصب به ثروت انبوهی دست یافته بود. عمارت و باغ وی در محله سنگلج قرار داشت و بعدها مسجد، حمام و آب انباری برای استفاده اهالی نزدیک عمارت خود بنا کرد. وی همچنین عمارت باشکوه باغ فردوس را در شمیران و در اراضی قصر محمدیه بنا کرد که هم اکنون تبدیل به موزه سینما شده است.

ساموئل گرین بنجامین اولین وزیرمختار آمریکا در کتاب خود به نام ایران؛ ایرانیان این عمارت را یکی از عمارات باشکوه دنیا در آن زمان معرفی می می‌کند. وی همچنین در این کتاب معیرالممالک را فردی دارای ظرافت طبع معرفی کرده که مجموعه‌ای زیبا از آثار خط، نقاشی و مهرهای زیبا را جمع آوری کرده و در ترویج آنها کوشا بوده و کتابخانه وی را یکی از بزرگترین کتابخانه های مشرق زمین معرفی کرده که مجموعه‌ای از گرانبهاترین کتب خطی ایران در آن جمع است.

معیرالممالک علاقه زیادی به جمع آوری آثار هنری به خصوص آثار هنر اروپایی داشت. میرزا مهدی خانشقاقی مجموعه شخصی او را چنین تشریح می‌کند: «قریب سیصد اتاق در خانه‌های ایشان مملو از قالی و قالیچه بود که روی هم فرش گشته؛ در بعضی اتاق‌ها دو یا سه فرش روی هم مفروش گشته بود. انبارهای چینی‌خانه از چینی‌های قدیم و جدید، اتاق‌های بلورخانه متعدد و در تمام این اتاق‌ها چندین ساعت قیمتی و اسباب چراغ و غیره و هم انبارهایی از آهن آلات فرنگی، از قبیل بخاری‌های سنگ مرمر و چدن و برنج و مطلا و برنز، و در تمام اتاق‌ها چهل‌چراغ‌ها و جارهای بلور و آینه‌های بدن نما و در بعضی اتاق‌ها و انبارها، صندوق‌های امتعه اروپایی تا به سقف در روی هم چیده شده بود.»

از دیگر مسئولیت‌های دولتی معیرالممالک در دوره ناصری، امور معماری دربار بود. در این دوره دو بنای مهم عصر قاجار یعنی تکیه دولت و شمس العماره به فرمان ناصرالدین شاه و زیر نظر دوستعلی خان معیرالممالک ساخته شد. ساخت شبستان عتیق مسجد جامع و همچنین بازارچه معیر، مسجد معیر، جلوخان معیر، آب انبار معیر، کوچه باغ معیر، مدرسه معیر و حمام معیر در سنگلج از دیگر آثاری است که وی در ساخت آنها دخالت و نظارت داشته است.

معیرالممالک در سال ۱۲۸۳ هجری قمری، عصمت‌الدوله دختر ناصرالدین شاه و خواهر تنی مظفرالدین شاه را برای پسر ده ساله‌اش، دوست‌محمد خان خواستگاری کرد. مراسم ازدواج این دو نفر یکی از باشکوه‌ترین و مجلل‌ترین مراسمی بود که تا آن زمان در ایران برگزار می‌شد. در این مراسم برای بردن عروس از کاخ گلستان به منزل معیرالممالک، وی را سوار فیل کردند.

فیل خانه در آن زمان جزئی اداره بیوتات و مسئولیت آن به عهده دوستعلی خان بود. در مسیر وقتی می‌خواستند عروس خانم و فیل را از سبزه میدان و بازار عبور داده و به خانه ببرند، به علت کوتاه بودن سقف ورودی بازار، به راحتی آن را خراب کردند تا فیل با هودج خود به آسانی از آن عبور کند.

در کتاب واقفان دارالخلافه نوشته بهزاد یعقوبی نوشته شده که دوستعلی خان معیرالممالک عاقبت در سال ۱۲۹۰ قمری از دنیا رفت. در آن زمان پسرش دوست محمدخان هفده ساله بود. پس از برگزاری مراسم هفت، ناصرالدین شاه خلعتی شایان و دستخطی مرحمت آمیز برای معیرالممالک جوان فرستاده و به موجب آن مناصب پدر را به استثنای حکومت یزد و گیلان به او اعطا می‌کند اما چون دوست محمد خان تمایلی به خدمت در دولت نداشت به بهانه‌های مختلف از قبول آنها سرباز زده و به اروپا سفر می‌کند و به این ترتیب این مناصب مهم حکومتی و دولتی از خاندان وی به کسان دیگر اعطا می‌شود. یکی از فرزندان دوست محمد خان و عصمت الدوله دختر ناصرالدین شاه، دوستعلی خان است که محبوب‌ترین نوه نزد ناصرالدین شاه بوده و آثاری چون کتاب رجال عصر ناصری باقی مانده است.

دوستعلی خان معیرالممالک در سال ۱۲۸۸ قمری شش دانگ روستای قره تپه از روستاهای شهریار را به همراه تمامی باغات و اراضی و قنوات و … آن را برای تکیه و مدرسه و مسجد تازه تأسیس در محله سنگلج وقف کرد تا عایدات آن به مصرف این اماکن برسد. بر اساس متن وقف نامه موجود، همچنین بخشی از این عایدات باید به مصرف تعزیه داری و اطعام فقرا صرف شود. بر طبق این وقف نامه، تولیت این موقوفات تا زمان حیات، به عهده خود او و بعد از آن به عهده فرزندش دوست محمدخان و سپس اولاد ذکور او گذاشته شده است.

علاوه بر این، دوستعلی خان اقدام به وقف رقبات زیادی در بازارچه معیر واقع در خیابان خیام کرده است. البته طبق نظریه اداره تحقیق اوقاف استان تهران، در حال حاضر این وقف نامه وجود ندارد. بنابراین بنا به سیره جاریه همه ساله بعد از جمع آوری منافع موقوفه و مخارج لازم و ضروری، باقی عوائد حاصل برای تعمیرات مسجد و تکیه و اطعام تعزیه داری و شهریه طلاب و مدرسه و حقوق امام جماعت مسجد و خادم مدرسه و مسجد به مصرف می رسیده و می‌رسد.