وظایف قوه قضاییه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

به گزارش خبرگزاری مهر، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محسنی‌اژه‌ای رییس قوه قضاییه در نشست مشترک مجلس و قوه قضاییه که سیزدهم آذرماه ۱۴۰۲ به مناسبت روز مجلس در مجلس شورای اسلامی برگزار شد، گفت: قوه قضاییه مصمم است وظایفی که قانون اساسی بر عهده ما گذاشته است، انجام دهد. اما وظایف قوه قضاییه در قانون اساسی چیست؟

قانون اساسی

قانون اساسی، عالی‌ترین سند حقوقی کشور و راهنما و مرجعی برای تنظیم قوانین دیگر است به نحوی که هیچ قانونی در کشور نمی‌تواند در مغایرت با قانون اساسی تصویب شود.

قانون اساسی قانون تعیین کننده نظام حاکم است، قانونی که مشخص می‌کند قدرت در کجا متمرکز است، روابط قدرت حاکم با آزادی‌ها و حقوق ملت به چه نحوی است و قوای حاکمه اعم از قوه مجریه، قوه مقننه و قوه قضائیه چه اقتدارات و مسئولیت‌هایی در برابر ملت دارند.

این قانون تعریف کننده اصول سیاسی، ساختار، سلسله مراتب، جایگاه و حدود قدرت سیاسی دولت و تعیین و تضمین کننده حقوق شهروندان کشور است.

قانون اساسی به عنوان یک میثاق ملی و قرارداد اجتماعی، قدرت سیاسی را تنظیم، سازمان‌دهی و آن را محدود می‌کند و حقوق و آزادی‌های مردم را تضمین می‌کند.

آشنایی مردم با حقوق خود در قانون اساسی و مطالبه این حقوق توسط آن‌ها از حکومت می‌تواند زمینه‌ساز تحقق حقوق و آزادی‌های مندرج در قانون اساسی شود.

مهم‌ترین موضوعاتی که در قوانین اساسی درباره آن بحث می‌شود، مربوط به شکل حکومت و قوای حاکم یعنی قوه مقننه، قوه مجریه و قوه قضائیه، طرز کار و وظایف این قوا و نیز ارتباطی که آن‌ها با یکدیگر است. از موضوعات مهم دیگری که در قانون اساسی کشور در مورد آن صحبت می‌شود تأمین آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندان است.

اهمیت سیستم قضائی در قانون اساسی

در مقدمه قانون اساسی به اهمیت حیاتی موضوع قضاء به این نحو پرداخته شده است: مسأله قضا در رابطه با پاسداری از حقوق مردم در خط حرکت اسلامی، به منظور پیشگیری از انحرافات موضعی در درون امت اسلامی امری است حیاتی، از این‌رو ایجاد سیستم قضائی بر پایه عدل اسلامی و متشکل از قضات عادل و آشنا به ضوابط دقیق دینی پیش‌بینی شده است، این نظام به دلیل حساسیت بنیادی و دقت در مکتبی بودن آن لازم است به دور از هر نوع رابطه و مناسبات ناسالم باشد. (و اِذا حَکمْتُمْ بَینَ ٱلنّاسِ اَنْ تَحْکمْوا بِالْعَدلِ).

طبق اصل ۵۷ قانون اساسی، موضوع تفکیک قوا در ایران امری پذیرفته شده است. این اصل مقرر می‌دارد: «‎‎قوای‏ حاکم‏ در جمهوری اسلامی‏ ایران‏ عبارتند از: قوه‏ مقننه‏، قوه‏ مجریه‏ و قوه‏ قضائیه‏ که‏ زیر نظر ولایت‏ مطلقه‏ امر و امامت‏ امت‏ بر طبق‏ اصول‏ آینده‏ این‏ قانون‏ اعمال‏ می‏‌گردند. این‏ قوا مستقل‏ از یکدیگرند.» بنابراین قوه قضائیه یکی از قوای سه‌گانه حاکم در ایران است.

وظایف قوه قضائیه در قانون اساسی

طبق اصل ۶۱ قانون اساسی، اعمال قوه قضائیه به وسیله دادگاه‌های دادگستری است که باید طبق موازین اسلامی تشکیل شود و به حل و فصل دعاوی و حفظ حقوق عمومی و گسترش و اجرای عدالت و اقامه حدود الهی بپردازد.

فصل یازدهم قانون اساسی به بیان وظایف قوه قضائیه و رئیس این قوه پرداخته است. اصل ۱۵۶ قانون اساسی به بیان وظایف قوه قضائیه می‌پردازد: طبق این اصل قوه‏ قضاییه‏ قوه‏‌ای ‏مستقل‏ است که‏ پشتیبان‏ حقوق‏ فردی‏ و اجتماعی‏ و مسئول‏ تحقق‏ بخشیدن‏ به‏ عدالت‏ و عهده‏‌دار وظایف‏ زیر است:

۱ رسیدگی‏ و صدور حکم‏ در مورد تظلمات‏، تعدیات‏، شکایات‏، حل‏ و فصل‏ دعاوی‏ و رفع خصومات‏ و اخذ تصمیم‏ و اقدام‏ لازم‏ در آن‏ قسمت‏ از امور حسبیه‏ که‏ قانون‏ معین‏ می‌کند.

۲ احیای‏ حقوق‏ عامه‏ و گسترش‏ عدل‏ و آزادی‌های‏ مشروع‏.

۳ نظارت‏ بر حسن‏ اجرای‏ قوانین‏.

۴ کشف‏ جرم‏ و تعقیب‏ مجازات‏ و تعزیر مجرمین‏ و اجرای‏ حدود و مقررات‏ مدون‏ جزایی‏ اسلام‏.

۵ اقدام‏ مناسب‏ برای‏ پیشگیری‏ از وقوع‏ جرم‏ و اصلاح‏ مجرمین

وظایف رئیس قوه قضائیه در قانون اساسی

بر اساس اصل ۱۵۷ قانون اساسی، مقام رهبری یک نفر مجتهد عادل و آگاه به امور قضائی و مدیر و مدبر را به عنوان رئیس قوه قضائیه به منظور انجام مسئولیت‌های قوه قضائیه در کلیه امور قضائی، اداری و اجرایی به مدت پنج سال به عنوان رئیس قوه قضائیه تعیین می‌کند که عالی‌ترین مقام قوه قضائیه است.

طبق اصل ۱۵۸ قانون اساسی وظایف رییس قوه قضاییه به این شرح است:

۱ -ایجاد تشکیلات لازم در دادگستری به تناسب مسوولیت‌های اصل یکصد و پنجاه و ششم

۲- تهیه لوایح قضایی متناسب با جمهوری اسلامی.

۳- استخدام قضات عادل و شایسته و عزل و نصب آن‌ها و تغییر محل مأموریت و تعیین مشاغل و ترفیع آنان و مانند این‌ها از امور اداری، طبق قانون.

همچنین طبق اصل ۱۶۰ تا ۱۶۴ قانون اساسی، پیشنهاد وزیر دادگستری به رییس جمهور، تشکیل دیوان عالی کشور بر اساس ضوابطی که رییس قوه قضاییه تعیین می‌کند، منصوب کردن رییس دیوان عالی کشور و دادستان کل با مشورت قضات دیوان عالی، انفصال دایم یا موقت و یا تغییر محل خدمت قضات در موارد لزوم از دیگر وظایف رییس قوه قضاییه است.

طبق اصل ۱۷۳ و ۱۷۴ قانون اساسی: دیوان عدالت اداری و سازمان بازرسی کشور نیز زیر نظر رئیس قوه قضاییه تأسیس می‌شوند.

بنابراین به طور کلی وظایف رییس قوه قضاییه بر اساس قانون اساسی عبارتند از:

اداره امور قوه قضاییه
ایجاد تشکیلات لازم در دادگستری به تناسب مسوولیت‌های اصل ۱۵۶ قانون اساسی
تهیه لوایح قضایی متناسب با جمهوری اسلامی
استخدام قضات عادل و شایسته و عزل و نصب آن‌ها
انتصاب رییس دیوان عالی کشور و دادستان کل کشور
پیشنهاد عفو و یا تخفیف مجارات مجرمان به رهبر انقلاب (اصل ۱۱۰ قانون اساسی)
معرفی وزیر دادگستری به رییس جمهور
رسیدگی به دارایی‌های مقامات سیاسی (اصل ۱۴۲ قانون اساسی)
تعیین نماینده برای نظارت بر سازمان در صدا و سیما (اصل ۱۵۷ قانون اساسی)
پیشنهاد اعضای حقوقدان شورای نگهبان (اصل ۹۱ قانون اساسی)
همچنان که رییس قوه قضاییه در نشست امروز با مجلس شورای اسلامی به این موضوع اشاره کرده است، قوه قضاییه در راستای اجرای وظایف سنگین محوله در قانون اساسی و اجرای وظایف بر اساس سایر قوانین مصوب، در موضوعات مهمی مانند: تحقق عدالت اجتماعی، مبارزه با فساد، احیای حقوق عامه و تأمین امنیت جسمی و معنوی مردم، نیاز به همراهی و همکاری قوه مقننه و قوه مجریه دارد.