تکنولوژی چاقوی دو لبه نیست / نمی‌توان تکنولوژی را غسل تعمید داد

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سارا فرجی: معمولاً وقتی سخن از آسیب‌شناسی تکنولوژی می‌شود همه یاد استعاره چاقوی دولبه می‌افتند و می‌گویند تکنولوژی خوبی و بدی‌هایش خودش را دارد اما کمتر به وضعیتی که امروز در نسبت با تکنولوژی داریم پرداخته می‌شود؛ گویی همیشه همه دنبال راهکار برای حل مسئله هستند فارغ از اینکه آگاهی از خود مسئله از حل آن مهم‌تر است. آگاهی به این معنا که در حال حاضر در چه وضعیتی قرار داریم و چه باید بکنیم که کمتر آسیب ببینیم. در همایش ملی «تکنولوژی و فرهنگ: تأملات انتقادی با رویکردهای فلسفی- تاریخی» قرار است از منظری که اشاره کردیم به موضوع تکنولوژی و نسبت آن با فرهنگ به معنای زندگی روزمره پرداخته شود. این همایش به همت پژوهشکده تاریخ و فلسفه علم و همکاری سازمان‌ها و نهادهای علمی کشور در روزهای ۱۶ و ۱۷ دی ماه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار می‌شود و علاقمندان به شرکت در این همایش تا سی‌ام آذرماه فرصت دارند تا مقالات خود را درباره محورهای زیست دینی، آفرینش هنری، سواد تکنولوژی، آموزش مجازی، انتقال تکنولوژی، سلامت و طبی سازی، زیست شهری و معماری، زیست سیاست و روان سیاست، هوش مصنوعی و آینده انسان و تاریخ تکنولوژی در تمدن اسلامی ارسال کنند.

به منظور آشنایی با اهداف و چرایی برگزاری همایش «تکنولوژی و فرهنگ: تأملات انتقادی با رویکردهای فلسفی- تاریخی» میزگردی با حضور علیرضا منجمی رئیس پژوهشکده تاریخ و فلسفه علم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و غلامحسین مقدم حیدری دانشیار گروه فلسفه علم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که دبیران علمی همایش هستند در خبرگزاری مهر برگزار و با آنها درباره رویکردهای موجود در نسبت با تکنولوژی و فرهنگ و یکسری انگاره‌های اشتباه در این حوزه گفت‌وگو کردیم؛ مشروح گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.

*به عنوان سوال ابتدایی خوب است که از عنوان همایش شروع کنیم؛ در عنوان همایش شما در کنار تکنولوژی و فرهنگ سخن از رویکردهای فلسفی و تاریخی آمده کمی درباره این عنوان توضیح می‌دهید.

منجمی: متولی برگزاری این همایش «پژوهشکده تاریخ و فلسفه علم» پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است و این پژوهشکده سالهاست که در حوزه تاریخ و فلسفه تکنولوژی به پژوهش‌های بنیادین و تربیت دانشجویان دکترا اشتغال دارد. وجه ممیزه این همایش با سایر همایش‌هایی که تاکنون حول این موضوع برگزار شده این است که کانون توجه آن، فلسفه و تاریخ تکنولوژی و نسبت آن با فرهنگ است. علت اینکه ذیل عنوان اصلی همایش «تکنولوژی و فرهنگ» تأمل انتقادی آورده شده این است که آثار ارائه شده به دبیرخانه همایش باید مواجهه انتقادی در نسبت تکنولوژی و فرهنگ داشته باشند و این مواجهه انتقادی می‌تواند از منظر تاریخی یا فلسفی. البته منظورمان از تاریخ یا فلسفه در اینجا هم به معنی دقیق رشته‌ای (دیسیپلینری) آن نیست، بلکه می‌تواند کل حوزۀ علوم انسانی را در بر بگیرد.

تکنولوژی ساخته دست بشر است اما به نظر می‌رسد امروز قدرت و توانایی فوق‌العاده‌ای پیدا کرده که به نظر می‌رسد می‌خواهد نقش همه‌چیزدان ( omniscient) و همه کارتوان ( omnipotent) را داشته باشد.

مقدم حیدری: عکسی که ما برای پوستر انتخاب کردیم یکی از آثار معروف میکل‌آنژ است و منظورمان از انتخاب این نقاشی هم این بود که خواستیم به‌نوعی بیان کنیم که ما تکنولوژی ساخته دست بشر است اما به نظر می‌رسد امروز قدرت و توانایی فوق‌العاده‌ای پیدا کرده که به نظر می‌رسد می‌خواهد نقش همه‌چیز دان ( omniscient) و همه کار توان ( omnipotent) را داشته باشد. می‌توان گفت هدف اصلی برگزاری همایش این است تا ما کمی نسبت به وضعیتی که در آن در نسبت با تکنولوژی قرار داریم آگاه شویم نه اینکه بگوییم تکنولوژی بد است. تز اصلی ما برای برگزاری همایش این بود که ما وقتی می‌توانیم چشم‌انداز نوین درباره یک موضوع ارائه دهیم که نسبت به موقعیتی که در آن قرار داریم آگاه باشیم. متأسفانه در جامعه ما در مورد تکنولوژی این نگاه وجود ندارد یا خیلی همدلانه به آن نگاه می‌شود یا خیلی منفی و انتقادی و بعضاً هم نگاه تلفیقی به آن می‌شود. یکی از ویژگی‌های مهم همایش هم این است که موضوعات مباحث اصلاً انتزاعی نیست و دقیقه به موضوعی می‌پردازد که ما با آن درگیریم.

*منظورتان از «فرهنگ» که در عنوان این همایش آوردید چیست و شامل چه وجوهاتی از آن می‌شود؟

منجمی: در مورد کلمه «فرهنگ» هم باید بگویم که منظور ما از فرهنگ در اینجا، زندگی روزمره و به تعبیر دقیق‌تر زیست‌جهان اجتماعی است و که در محورهای همایش بازتاب یافته است.

وقتی صحبت از «تأمل انتقادی» می‌شود به معنی نفی تکنولوژی و برگشت به زندگی بدون تکنولوژی نیست، گرچه هیچ دوره‌ای از زندگی بشر نیست که تکنولوژی در آن یکسره غایب باشد. تکنولوژی از وقتی انسان در جهان بوده وجود داشته است. فقط می‌توان از تمایز تکنولوژی قدیم و جدید سخن گفت. زدن دو سنگ به یکدیگر برای روشن کردن آتش نوعی تکنولوژی است. وقتی سخن از تأمل نظری و انتقادی به میان می‌آید این تصور نادرست پیش می‌آید که این شکل از تأمل، مانع پیشرفت تکنولوژی می‌شود درحالی‌که کاملاً برعکس است. تأمل نظری و انتقادی سبب می‌شود به این موضوع واقف شویم که تکنولوژی‌های مناسب ما کدام‌اند، در چه نسبتی با فرهنگ قرار دارند، و چگونه باید با آنها مواجه شویم؟

*پس در واقع این همایش قرار است به نوعی به موضوع فلسفه تکنولوژی که جز فلسفه‌های مضاف است هم بپردازد؟

منجمی: بهتر است که از عنوان «فلسفه مضاف» استفاده نکنیم چون تعبیر دقیقی نیست. آلمانی‌ها به جای تعابیری مثل «فلسفه علم»، «فلسفه تکنولوژی» که در جهان انگلیسی‌زبان متداول است و … از واژه «تئوری» یا نظریه استفاده می‌کنند و مثلاً می‌گویند نظریه علم (Wissenschaftstheorie)، نظریه تکنولوژی و.. که بیشتر افادۀ معنا می‌کند.

*پس وقتی می‌گوئیم فلسفه تکنولوژی منظورمان چیست؟

مقدم حیدری: وقتی سخن از فلسفه تکنولوژی می‌شود منظورمان افرادی است که از حوزه تکنولوژی که متخصص آن هستند کمی فاصله می‌گیرند و درباره آن کاری که به آن مشغولند تأمل و مثلاً کمی تاریخ تکنولوژی مطالعه می‌کنند. اگر کسی سراغ مطالعه درباره تاریخ تکنولوژی برود متوجه می‌شود که تکنولوژی‌های جدید به‌شدت بی‌قرار هستند و جنبه رفع نیاز ندارند بلکه بیشتر نیاز تولید می‌کنند.

منجمی: فلسفه تکنولوژی یعنی ما پدیدۀ تکنولوژی مواجهیم و در مواجهه با این پدیده مشکلاتی داریم که برای فهم آن و یافتن راه‌های برون‌رفت باید درباره آن تأمل کنیم. به‌عنوان‌مثال ما در حال حاضر برای تولید خودرو، سوخت و… متولی دارد، اما آلودگی هوا متولی مشخصی ندارد. آلودگی هوا یکی از پیامدهای استفاده از تکنولوژی است. چرا چنین است؟ چرا در آلودگی هوا همه نهادهای مرتبط انگشت اتهام را به سوی یکدیگر می‌گیرند؟ دلیلش این است که تا وقتی مشکل را به‌درستی نفهمیم نمی‌توانیم وارد ارائۀ راه‌حل شویم. برای حل مشکل آلودگی هوا بیش از هر چیز نیاز به تأمل نظری و انتقادی داریم تا مسئله را بدون درگیر شدن در ارائۀ راه‌های موقت و فوری‌فوتی، کلان و جامع صورت‌بندی و فهم کنیم. از این منظر برگزاری «همایش تکنولوژی و فرهنگ» هم سویه سیاست‌گذاری دارد هم سویه فرهنگ عامه. این‌گونه تأملات راه برای راه‌حل‌های خلاقانه، سازگار با فرهنگ و پایدار فراهم خواهد کرد.

مقدم حیدری: نکته دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم «تکنولوژی نرم» است. تکنولوژی‌هایی که برای اعمال قدرت، حکمرانی و کنترل‌گری استفاده می‌شوند و باید درباره آنها هم تأمل شود و حل مشکل هم به معنی برگشت به عقب و رویکرد نوستالژیک نیست چون ما اصلاً نمی‌توانیم به عقب برگردیم اما می‌توانیم جایی که در آن قرار داریم را پیدا و بعد فکر کنیم که برای این موقعیت چه باید کرد.

*یکی از تازه‌ترین موضوعاتی که این روزها در دنیای تکنولوژی مطرح است، موضوع «هوش‌مصنوعی» است. در معرفی محورهای همایش هم به موضوع هوش‌مصنوعی و آینده انسان اشاره شده بود در این همایش قرار است چه نوع نگاهی به هوش‌مصنوعی داشته باشید.

منجمی: با داغ شدن موضوع هوش مصنوعی این حرف از جالب فن‌سالاران زیاد شنیده می‌شود که نیاز به علوم انسانی و به ویژه فلسفه کم و کمتر خواهد شد. وقتی به همه مباحث و نگرانی‌های پیرامون هوش‌مصنوعی و آیندۀ انسان نظر می‌کنیم پرسش اصلی این است که آیا هوش‌مصنوعی می‌تواند جایگزین انسان شود؟ به قول گادامر هر وقت مسئله‌ای خودفهمی ما را به چالش بکشد آن موضوع، عمیقاً فلسفی است. بنابراین اولین نکته‌ای که می‌خواهم عرض کنم این است هوش مصنوعی بحث‌های فلسفی را برجسته و در کانون قرار خواهد داد. از سوی دیگر این پرسش نشان می‌دهد که فهم از هوش مصنوعی هم تاریخی و دقیق نیست. هوش‌مصنوعی پیش از این هم در قالب‌هایی بوده و پدیدۀ تازه‌ای نیستف نمونه‌اش ماشین‌حساب. آیا ماشین حساب جایگزین انسان شد؟ ممکن است گفته شود که هوش مصنوعی فعلی بسیار پیچیده‌تر است و نمی‌توان آن را با ماشین حساب مقایسه کرد، اما نکته‌ای که می‌خواهم برجسته کنم این است که در چنین تحلیل‌های فهم تاریخی بسیار مهم است. دیگر هم اینکه در ادوار تاریخی پیشین هم به واسطۀ پیشرفت تکنولوژی مشاغلی از بین رفته است. این چالش به معنای دعوت به خلاقیت، تلاش برای کشف محدودیت‌های هوش مصنوعی و اهمیت تأمل انتقادی است. با این نگاه با ورود هر تکنولوژی جدید نه خیلی ذوق‌زده می‌شویم و نه دچار هراس عمیق.

مقدم حیدری: همه تلاش ما در همایش این است که مباحث به سمت انتزاعی و فضایی شدن نرود. قصد اصلی ما این است که نسبت به وضعیتی که با تکنولوژی داریم آگاه شویم تا بتوانیم از خودمان مراقبت کنیم. به نظر من در مباحث آموزشی و تربیتی حوزه تکنولوژی هم بهتر است به جای اینکه مرتب از آثار منفی تکنولوژی بگوییم به آنها یاد دهیم که از خودشان مراقبت کنند. یکی از آموزه‌های اشتباهی که وجود دارد این است که هرچقدر بیشتر بدانیم خوب است درحالی‌که لازم نیست ما درباره هر چیزی بیشتر بدانیم.

*یکی از تعبیراتی که درباره تکنولوژی زیاد استفاده می‌شود این است که تکنولوژی مثل یک چاقوی دو لبه است که هم می‌توان از آن استفاده خوب کرد هم استفاده بد شما با این تعبیر موافقید؟

منجمی: خیر. این هم یک انگارۀ ناروا در باب تکنولوژی است که بسیار هم پرطرفدار است. در اصل هدف ما در این همایش به چالش کشیدن همین انگاره‌های نارواست که در «سواد تکنولوژی» می‌توان آن را جستجو کرد. سواد تکنولوژی یعنی مواجهه انتقادی و خردمندانه با تکنولوژی. تکنولوژی صرفاً یک ابزار نیست که با نیت کاربر بتوان پیامدهای آن را مهار کرد. این نگاه هم بسیار ساده‌سازی شده است و هم نقش عامل انسانی را به شکل نادرستی می‌فهمد. به جای آن باید تکنولوژی را همچون دارو فهم کنیم که هم برای حل مشکلی تولید شده است و هم تأثیر آن چندان به نیات کاربر مرتبط نیست. از سوی دیگر با آنکه در برطرف کردن مشکل کارآمد است اما پیامدهایی دارد که از آن گریزی نیست. اگر این چنین به هر تکنولوژی نگاه کنیم، همواره فاصلۀ انتقادی خود را با آن حفظ خواهیم کرد و در ورطۀ تأیید کامل یا رد مطلق آن هم نخواهیم افتاد.

مقدم حیدری: نکته مهمی که باید در نظر داشته باشیم اینکه ما که نمی‌توانیم به عقب و دنیای سنت برگردیم چون ما در حال زندگی در دنیای غرب هستیم. پس نمی‌توانیم جلوی ورود تکنولوژی را بگیریم اما می‌توانیم به آدم‌ها آگاهی دهیم که در برابر مشکلات ناشی از تکنولوژی خودشان را حفظ کنند.

منجمی: وقتی می‌گوئیم «ما تکنولوژی را آوردیم اما فرهنگش را وارد نکرده‌ایم» انگاره نادرست دیگری درباره تکنولوژی رخ می‌نماید. پیامد این انگارۀ نادرست مفاهیمی مانند پیوست‌های فرهنگی برای فناوری است. در فلسفه تکنولوژی آموزه‌ای به نام «دیرماندگی فرهنگی (cultural lag)» وجود دارد به این معنی که فرهنگ همواره نسبت تغییرات تکنولوژی تأخیر دارد. این محدود به ایران نیست و در دیگر نقاط جهان هم اتفاق می‌افتد. مشکل ما این است که با خودتحقیری مسئله را کج و معوج فهم می‌کنیم. در کشور ما معمولاً سیاست‌گذاری‌های کلان در انتقال تکنولوژی به عهده مهندسان است که فهم درستی از تکنولوژی ندارند و آن را صرفاً ابزار می‌بینند. این نگاه غالب مهندسی سبب می‌شود سیستم اجتماعی-فرهنگی در هم تنیده در تکنولوژی یکسره نادیده گرفته شود و پیامدهای فرهنگی-اجتماعی تکنولوژی و سازوکار حقوقی-اجتماعی-سیاسی مرتبط آن به محاق برود. تولید، انتقال و مدیریت کلان تکنولوژی در کشور باید از سیطره نگاه مهندسی رها شود.‌

این نگاه غالب مهندسی سبب می‌شود سیستم اجتماعی-فرهنگی در هم تنیده در تکنولوژی یکسره نادیده گرفته شود و پیامدهای فرهنگی-اجتماعی تکنولوژی و سازوکار حقوقی-اجتماعی-سیاسی مرتبط آن به محاق برود. تولید، انتقال و مدیریت کلان تکنولوژی در کشور باید از سیطره نگاه مهندسی رها شود.

*با توجه به اینکه اشاره کردید که این همایش قرار است به موضوعات دچار و روز بپردازد و نه موضوعات پیچیده و انتزاعی از خروجی مباحث آن از کجا و چطور می‌توان استفاده کرد و آیا اصلاً شما قرار است در این همایش راه‌حل دهید یا فقط طرح موضوع و شرح وضعیت کنید؟

مقدم حیدری: همایش ما قرار است نوعی خودآگاهی به همه جامعه بدهد اما همزمان قرار نیست راهکار عملی ارائه دهیم علاوه براینکه قرار نیست چیزی از بالا یا به اصطلاح از ریشه درست شود قرار است خیلی عادی فکر کنیم که در وضعیت فعلی چه باید کنیم به عنوان مثال فکر کنید در یک قایقی گیر افتادید و حالا باید چه کار کنید تا از وضعیت خلاص شوید در چنین وضعیتی طبعاً شما سراغ سوالات وجودی درباره کره زمین و بشر و… نمی‌روید یا مثلاً وقتی شما مریض می‌شوید دنبال درمان و پزشک می‌روید نه ریشه رشته علم پزشکی.

منجمی: ما قرار نیست مجموعه‌ای از راه‌حل‌های فوری ارائه دهیم و به سیاستگذاران بگوییم اگر این کارها انجام شود همه مشکلات مرتفع خواهد شد. ما می‌کوشیم منظر را عوض کنیم؛ بیشتر مواقع مشکل اصلی، نوع نگاهی است که به مسائل داریم چون نحوه مواجهه ما برخاسته از آن نگاه است. هدف ما در این همایش بهره‌گیری از نظرات همه پژوهشگران و دانشورانی کشور است که دغدغه تکنولوژی و فرهنگ دارند و در باب آن تأمل می‌کنند، احصا و عرضۀ این سرمایه فکری یکی از اهداف اصلی این همایش است. مقالات برگزیده همایش هم در قالب کتاب و هم در دو مجله «علم و دین» و «فلسفه عام» پس از انجام مراحل داوری منتشر خواهد شد. بنابراین یکی از دستاوردهای همایش تولید محتوایی علمی دست اول درباره نسبت تکنولوژی و فرهنگ در ایران است.

*اگر نکته تکمیل‌کننده‌ای درباره همایش دارید بفرمائید.

مقدم حیدری: همه دوست دارند بنشینند و درباره عالم سخنرانی کنند و همایش ما برای چنین افرادی مناسب نیست چون سعی کردیم محورهایی را انتخاب کنیم که متفاوت با حرف‌های همیشگی باشد. موضوع این است که ما در حال حاضر به تکنولوژی دچاریم و کاری هم نمی‌توانیم بکنیم اما می‌توانیم کاری کنیم که کمتر آسیب ببینیم و بهترین استفاده را بکنیم علاوه بر اینکه تکنولوژی را نمی‌توان غسل تعمید داد.

منجمی: محورهای همایش به روشنی بازتاب منظری است که برگزارکنندگان دارند. زیست‌دینی، آفرینش هنری، سلامت و طبی‌سازی، زیست شهری و معماری، زیست‌سیاست و روان‌سیاست، آموزش مجازی و سایر محورها نشان می‌دهد که این همایش در پی فهم نسبت تکنولوژی و فرهنگ در بستر مسائل روز جامعه است. فیلسوف تکنولوژی فقط کارش مطالعه و تأمل درباره تبعات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی یک تکنولوژی نیست خیلی اوقات لازم است هنگام ساختن یک تکنولوژی، تعاملات میان رشته‌ای شکل بگیرد نه اینکه اول تکنولوژی را بسازیم و بعدش فکر کنیم که حالا چه کار کنیم. نمونه‌اش بسیاری از سدهایی که در کشور ما ساخته شده و چون قبلش آمایش سرزمینی و تعاملات میان رشته‌ای صورت نگرفته موفقیت‌آمیز نبوده است. خیلی اوقات ما تصورمان این است که برای حل مشکل یک تکنولوژی باید یک تکنولوژی پیشرفته‌تر بیاید تا حل شود در حالی که اصلاً این‌طور نیست و خیلی اوقات باید به مسائل نگاه غیرمهندسی داشته باشیم چون برخی از مشکلاتی که از نظر ما خیلی بزرگ است با یک راه حل ساده حل می‌شود فقط کافیست منظرمان نسبت به موضوع را عوض کنیم. نکته پایانی اینکه ما برای استفاده از تکنولوژی به یک شکلی از خرد و دانایی نیاز داریم که امیدواریم در همایش ملی «تکنولوژی و فرهنگ: تأملات انتقادی با رویکردهای فلسفی- تاریخی» حاصل شود.