مواجهه علمی با پدیده فساد بر اساس متدلوژی مدیریت بیماری

اخیراً گزارشی از فساد گسترده در شرکت چای دبش منتشرشده است که به شکلی جدی احساسات عمومی را جریحه‌دار کرده و به‌یقین در کاهش سرمایه اجتماعی کشور نقش عمده خواهد داشت و شاید زیانی که از این ناحیه به کشور تحمیل می‌شود از کل فساد انجام‌شده بیشتر باشد. سرمایه اجتماعی از مهم‌ترین سرمایه‌های هر کشور است که به‌سختی حاصل، اما به‌آسانی زایل می‌شود.

متأسفانه پدیده فساد مالی در سال‌های اخیر در کشور رو به فزونی گذاشته است که اگر به‌درستی و عالمانه برخورد می‌شد نباید شاهد تکرار آن‌ها باشیم و این پرسش به‌حق مطرح می‌شود که چرا در مبارزه با فسادهای اقتصادی موفق نبوده‌ایم؟ چرا از یک سوراخ چند بار گزیده می‌شویم حتی شدیدتر از گزیدگی‌های قبلی؟ در یک نگاه کلی شاید بدین دلیل است که فسادهای متعدد گذشته عالمانه مدیریت نشده‌اند چراکه تمرکز بر مبارزه با فاسد بوده نه مبارزه با فساد. ازآنجاکه بروز فساد در جامعه شبیه بروز بیماری در بدن انسان است ارائه الگوی پزشکی مبارزه با بیماری‌ها به‌منظور مبارزه با فساد اقتصادی پیشنهاد می‌شود. بدن انسان به‌مثابه یک جامعه گاهی دچار فساد (بیماری) می‌شود ولی ساختار مدیریتی بدن انسان ان چنان قوی و منسجم است که در اکثریت موارد نیروهای دفاعی بدن با کمک سایر اورگآن‌ها عامل بیماری‌زا را شناسایی کرده و انرا نابود می‌کنند و برای مبارزه احتمالی بعدی کدی از این متجاوز را در بانک اطلاعات خود  ذخیره می‌کند اما گاهی به دلایلی بدن از مبارزه با عامل بیماری‌زا ناتوان بوده و بیمار می‌شود و نیاز به حمایت از بیرون دارد، این یعنی کاربرد علم طب،

در پزشکی برای مبارزه با بیماری،  دو رویکرد وجود دارد

۱- رویکرد مدیریت بیمار که مدلی قدیمی است. (Patient management) "دلیل استفاده از واژه انگلیسی بار مفهومی ان است"

در این مدل تمرکز بر بیمار و درمان اوست

۲- رویکرد مدیریت بیماری که مدلی نوین است. (Disease management)

در این مدل علاوه بر درمان بیمار، تمرکز بر بهبود کیفیت زندگی و کاهش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی برای افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن از طریق پیشگیری یا به حداقل رساندن اثرات بیماری از طریق مراقبت‌های یکپارچه است.

موفقیت جهانی مبارزه با بیماری‌ها مدیون استفاده از مدل دوم است.

در مدیریت بیماری، استراتژی کار، بر پیشگیری‌های چهارگانه ( نخستین، اولیه، ثانویه و ثالثیه) استوار است البته در مفاهیم پسا مدرن، درمان نیز یکی از مراحل پیشگیری( ثانویه) معرفی می‌شود.  (مجال پرداختن به مفاهیم پیشگیرانه چهارگانه در این نوشتار کوتاه میسر نیست)

در برخورد با فساد شرکت چای دبش اگر بر اساس الگوی مدیریت بیماری عمل شود مراحل زیر باید انجام پذیرد.

۱ – تعریف صحیح و درست از فسادی که رخ‌داده است

۲ -  بررسی اپیدمیولوژیک فساد. ( همه‌گیری‌شناسی): تعیین میزان بروز و میزان شیوع این‌گونه فسادها در جامعه در زمان‌های گذشته.

۳ – اتیولوژی (علت شناسی). شناسایی علت اصلی فساد

۴ – پاتولوژی ( آسیب‌شناسی) فساد: شناسایی آسیب‌های ایجادشده ناشی از فساد، در خود شرکت و آسیب‌های بیرون از شرکت و جامعه

۵ -  شناسایی عواملیکه مسبب ایجاد فساد در شرکت چای دیش بوده‌اند. نظیر عدم رعایت قانون، ضعف قانون و ترک فعل‌ها. در اینجا شبکه‌ای از علت‌ها وجود دارند که باید شناسایی شوند.( با الگوی شبکه علیت)

۶– بررسی دوره کمون( پنهانی) فساد. بررسی و تعیین دقیق مدت‌زمانی که فساد تکوین یافته تا زمان آشکار شدن ان. این نکته مهمی است که در شناسایی زودرس موارد مشابه در آینده کمک می‌کند.

۷ – راه‌های انتقال فساد: شناسایی راه‌ها و مسیرهایی که فساد ازآنجا به شرکت نفوذ کرده است.

۸ – علائم بالینی فساد در شرکت: شناسایی این علائم  مخصوصاً علائم زودرس از اهمیت بالایی برخوردار است.

۹ -  راه‌های تشخیص فساد: شناسایی و تبیین راه‌های تشخیص این مورد خاص، به‌عنوان ابزاری برای تشخیص موارد مشابه در آینده خواهد بود.

۱۰ – غربالگری: غربالگری در شرکت‌های مشکوک و حتی کلیه شرکت‌های مشابه و غیر مشکوک به‌منظور تشخیص زودرس انجام می‌شود. معیار و شاخص‌های معتبر و قابل‌اطمینان برای غربالگری باید تهیه شود.

۱۱ – درمان: روش‌های درمانی مناسب باید انتخاب شود. درمان در این پرونده خاص به معنای رسیدگی به جرائم است که مربوط به دادگاه است. تنبیه. زندان و . . باید به‌گونه‌ای باشد که ضمن رعایت قانون، بیشترین اثر پیشگیری از فساد  را داشته باشد.

۱۲ – شناسایی و مدیرت عوارض تنبیه. به عوارض احتمالی ناشی از تنبیه باید توجه داشت( مثل عوارض جانبی داروها و اعمال جراحی)

۱۳ – شناسایی و مدیریت عوارض کوتاه‌مدت ناشی از فساد در شرکت و جامعه. ( کاهش تولید، مشکلات روحی روانی کارکنان زحمتکش شرکت و خانواده افراد خاطی

۱۴ -  ناسایی و مدیریت عوارض بلندمدت ناشی از فساد: در شرکت و جامعه مخصوصاً خانواده افراد خاطی و هر گروهی که ممکن است از این فساد آسیب‌دیده باشند. ( کاهش سرمایه اجتماعی)

چنانچه مشاهده می‌شود  در مدیریت فساد با الگوی مدیریت بیماری‌ها از موارد 14 گانه فوق فقط مورد شماره 11 به دادگاه مربوط می‌شود ( که البته از وزن و اهمیت ویژه برخوردار‌است).  بقیه موارد پژوهشی هستند و ازاین‌روست که تیم مدیریت (بیماری فساد در شرکت چای دبش) باید به‌گونه‌ای انتخاب شوند که از توانمندی‌های لازم برای اجرای موارد فوق برخوردار باشند. کار این تیم به‌جز موارد اندک اکثراً پژوهشی است. در این تیم علاوه بر قضات و افرادی از اداره پیشگیری قوه قضاییه، حضور افرادی از مرکز پژوهش‌های مجلس، متخصصین (پیشگیری و پزشکی اجتماعی) ، اپیدمیولوژی و جامعه‌شناسی و ... ضروری است.

چرا در مبارزه علیه فساد های اقتصادی موفق نبوده‌ایم؟ چرا از یک سوراخ چند بار گزیده می‌شویم  و چه‌بسا شدیدتر از گزیدگی‌های قبلی؟

بروز فسادهای اقتصادی پی‌درپی شاهد این ادعا است که در مبارزه با فسادهای اقتصادی موفق نبوده‌ایم عوامل متعددی در این عدم موفقیت نقش دارند و یکی از مهم‌ترین‌ها  این است که در مبارزه بیشتر از الگوی قدیمی مدیریت بیمار ( مبارزه با فاسد) استفاده‌شده است. در حالیکه الگوی مدیریت بیماری ( مبارزه با فساد) کارآمدتر و جامع‌تر است.

نکته مهم

پیش‌نیاز بسیار مهم در مدیریت این‌گونه فسادها  عاری بودن تیم مدیریت از هرگونه سو گرایی است که خسارت جدی به مدیریت صحیح مبارزه با فساد، وارد می‌کند. این سو گرایی ها می‌توانند از جنس سیاسی مذهبی، قومی خویشاوندی و...باشند.