چرا عربستان بعد از قرنها به فلسفه روی آورده است؟

به گزارش «مبلغ»- ریاض پایتخت عربستان، برای سومین بار در روزهای اخیر شاهد برگزاری کنگره بین المللی فلسفه با رویکرد «فلسفه در جهان چند قطبی» با حضور چهره های سرشناس فلسفی جهان بود. به همین مناسبت سید علی بطحائی در یادداشتی با عنوان «جدال فلسفه با سلفیه در خاستگاه محمدبن عبدالوهاب » به نکاتی در مورد این همایش و جایگاه فلسفه ورزی در عربستان پساسلفیه خواهیم پرداخته است:
یکم: این همایش، با عنوان «مؤتمر الریاض الدولی للفلسفه ۲۰۲۳» درتاریخ هفتم تا نهم دسامبر ۲۰۲۳ میلادی و با مشارکت «کتابخانه ملی ملک فهد» در ریاض برگزار شد. رویدادِ فرهنگی که برخی از فلاسفه ی عرب در آن شرکت کردند. اهتمام عربستانی ها با وجود سیطره تفکر سلفی - که مخالفت جدی به فلسفه ورزی دارد - قابل توجّه و حکایت از تحوّلات فکری – فرهنگی عربستان پساسلفیه دارد که به جاست به صورت مستقل بررسی شود.

دوم: حضور و سخنرانی «سایمون کریچلی» [از بریتانیا و متخصص در فلسفه قاره ای که در باب فلسفه کاربردی و مضاف از نیهیلیسم و مرگ گرفته تا سینما، طنز و فوتبال دست به قلم شده] به عنوان سخنران اصلی حائز اهمیت بود. جالب اینکه کریچلی در عربستانی که ضد تصوف است، از مزایای تصوف و ارتباط آن با فلسفه گفت و در مهد تفکر آنتی تصوف، از ضرورت توجه عربستان به تصوف سخن راند. «روبرت برناسکونی» که سارتر خوان قهاری است در زمینه «آینده فلسفه وزری در جزیره العرب» پرداخت و تلاقی فرهنگ عرب و فلسفه مدرن در عربستان را به فال نیک گرفت. «حسام نایل» برنده جائزه اتحاد الکُتاب فی الترجمه در سال ۲۰۱۹ و مترجم اصلی آثار فلاسفه غرب به زبان عربی درمورد ضرورت «توجه به اخلاق نسبیت در مواجه با جهان مدرن» پرداخت و ضرورت توجه به فکر فلسفی عربستان را نوید داد.
یکی از مهمترین سخنرانی این همایش با موضوع «عدالت و قانونگذاری در جهان چندفرهنگی: بررسی موردی حقوق و اخلاق» بود که توسط دکتر فهد الدبیان ارائه شد. همچنین دکتر عبدالرحیم الدقون، فاطمه نورا و دکتر ولید الزمیل در مورد «نقش قانون در شکل گیری اندیشه، اخلاق و سنت های اخلاقی»، «عدالت بین ارزش های حق و خیر و رابطه آن با اخلاق» و «نقش حاکمیت در شکل‌دهی اندیشه و سنت‌های اخلاقی» سخنرانی کردند. «هانا آرنت و عبور فرهنگی» ملک الجهانی از سخنرانی های پر مخاطب بود.

سوم: از مباحث حاشیه ای این همایش بخش فلسفه برای کودک و ایده های جدید برای کاربردی کردن فلسفه بود. توجه ویژه دست اندرکاران مؤتمر ریاض به نماد «سیزیف» و افسانه معروف او در مورد اینکه پیروزی در فلسفه ورزی و کنار زدن راز خدایگان است را نمی توان به تعریض آنها به سلفی ها بی ارتباط دانست. با این حساب، سیزیف و افسانه او که آلبر کامو فرانسوی نوشته، بسان سرّ مگویی است که در نسخه ی عربستانی این مؤتمر، به رویارویی فلسفه با سلفیه منتج خواهد شد.

چهارم: به طور کلّی کشورهای ثروتمندِ حاشیهٔ خلیج فارس در مقایسه با سایر کشورهای جهان اسلام، از جهت فلسفی بسیار فقیرند. کم برگ و بار بودن میراث فلسفی در این خطّه و قلّت اندیشوران متعمّق در فلسفه، در این منطقه شاهد خوبی بر این مدعاست. در حالی که قرن هاست که غرب جهان اسلام، ایران، شبه قاره هند و... سیراب از فلسفه ورزی شده است و موضوعاتی دربارهٔ جامعه، سیاست، دین و همه چیز مورد مداقّه متفکّران فیلسوف قرار گرفته است؛ امّا سهم کشورهای حاشیهٔ خلیج فارس و بویژه عربستان در این روند بسیار ناچیز است.

پنجم: اهمّ مباحث عالمان این خطّه، آکنده از مباحثی است که هیچ ارتباطی با فلسفه یا حتّی ضد آن ندارد. در این منطقه، موضوعاتی پیرامون ایمان و قلمرو آن به وفور بحث و بررسی شده است؛ ولی عقلانیّت علمی یا تفکّر فلسفی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در حالی که تمدّن‌ها تنها بر دو رکن فکری استوارند؛ علم و ایمان یا به عبارتی دین و فلسفه. ریاض دریافته است تا زمانی که تنور فلسفه ورزی رونق جدّی نگیرد، خمیر ایمان و نان دینداری نمی تواند جان تازه ای ببخشد و تا مادامی که چراغِ فلسفه کم سو است؛ مشعلِ ایمان پرفروغ نخواهد بود.

ششم: ارزیابی خیزش فلسفی کشورهای حاشیه خلیج و به ویژه عربستان در این رویداد فکری بسیار زود است. تا زمانی که جرقهٔ فلسفی اخیر به جریانِ فلسفی پایدار تبدیل نشود و متن های سخنرانی های این همایش مورد بررسی دقیق قرار نگیرد، نمی توان از یک جهش فلسفی برای جبران عقب ماندگی ها سخن در عربستان سکولار پساسلفیه سخن گفت. هر چند که نقش فیلسوف های اجاره ای و دو تابعیتی در فلسفه ورزی عربستان را نمی توان به استقرار یک نظام فلسفی منسجم در عربستان منتج کرد.