آتش‌بازی زمستانیِ آسمان در راه است

شامگاه پنج‌شنبه و بامداد جمعهٔ این هفته (۲۳ آذر) یکی از زیباترین رویدادهای آسمان شب منظره‌ای تماشایی را برای علاقه‌مندان آسمان شب خلق می‌کند: بارش شهابی جوزایی.

فضای اطراف زمین چندان هم خالی نیست و بیرون از جو زمین خلأ مطلق وجود ندارد. انبوهی از ذرات غبار میان‌سیاره‌ای و اجرام ریز و درشت روزانه از فضای ماوراء جو وارد زمین می‌شوند و به جِرم زمین می‌افزایند. شاید آشناترین این اجسام شهاب‌هایی باشند که با سوختن در آسمان شب منظره‌ای خیره‌کننده را ایجاد می‌کنند و گاهی به‌دلیل آن‌که آن‌ها را پدیده‌ای نادر می‌دانیم، دیدن یکی از آن‌ها را به‌معنای نشانه‌ای برای برآورده شدن آرزویی می‌پنداریم.

اما بر اساس تخمین‌های گوناگون، روزانه جرمی بین پنج تا پنجاه تُن به‌واسطهٔ سقوط این ذرات کوچک به زمین به جرم سیارهٔ ما افزوده می‌شود.

بسیاری از این ذرات در لایه‌های بالایی جو می‌سوزند، بخشی دیگر که کمی چگال‌تر یا پرجرم‌تر هستند، سوختن‌شان به شکل شهاب در آسمان دیده می‌شود و تعدادی از آن‌ها که جرم بیشتری دارند، چنان در برابر دمای ناشی از اصطکاک جو زمین دوام می‌آورند که بخشی از آن‌ها به شکل شهاب‌سنگ به زمین می‌رسند.

در هر شبِ صاف و به‌دور از نور ماه و آلودگی نوری، ما می‌توانیم در هر ساعت حدود ۱۰ شهاب سرگردان را در آسمان ببینیم. این‌ها ناشی از برخورد ذرات پراکنده با جو زمین است. اما گاهی اوقات این تعداد به شکل چشمگیری افزایش پیدا می‌کند. در این زمان است که به‌جای شهابی نادر با بارشی از شهاب‌ها روبه‌رو می‌شوید و آن‌جا است که اگر می‌خواهید آرزو کنید، باید حواس‌تان باشد به‌اندازه بخواهید.

پنج‌شنبهٔ این هفته (۱۴ دسامبر، شامگاه ۲۳ و بامداد ۲۴ آذر) یکی از این فرصت‌های بی‌نظیر است که اگر زیر آسمانی تاریک باشید و اندکی خوش‌شانس، شاید شاهد آتش‌بازی بیش از صد شهاب در ساعت در آسمان باشید.

بارش‌های شهابی

بارش‌های شهابی زمانی رخ می‌دهند که زمین در مدار خود به دور خورشید از میان توده‌ای از ذرات ریز و غبارمانندی که در منظومهٔ شمسی وجود دارند، عبور می‌کند. برخورد زمین با این توده باعث می‌شود تا یک‌باره تعداد زیادی از این ذرات با جو زمین برخورد کنند و در آن بسوزند و از روی زمین به شکل بارشی از شهاب‌ها دیده شوند.

همهٔ این ذرات در برخورد خود با زمین به‌صورت موازی با جو برخورد می‌کنند، اما چشمان ما به دلیل خطای دید منظر یا پرسپکتیو (همان خطایی که باعث می‌شود دو خط موازی مانند ریل قطار به نظر برسد که در فاصله‌ای دور به هم می‌رسند) چنین برداشت می‌کند که همهٔ این شهاب‌ها از یک نقطه مشترک از آسمان منشأ گرفته‌اند، به این معنا که اگر شهابی متعلق به این بارش را در آسمان دیدید و مسیر آن را در خلاف جهتی که در آسمان طی کرده دنبال کنید، به یک نقطهٔ مشخص در آسمان می‌رسید.

این نقطه را کانون بارش می‌نامند و بسته به این‌که در کدام صورت فلکی باشد، آن بارش را به نام آن صورت فلکی می‌نامند.

این هفته بارش شهابی جوزایی به اوج خود می‌رسد که کانون آن در صورت فلکی جوزا یا دوپیکر است و یکی از بهترین بارش‌های شهابی سالانه بوده و هست.

منشأ بارش‌ها

از دوران اسطوره‌ها و از دنیای باستان، انسان با این بارش‌ها آشنا بوده است.

در یکی از روایت‌های دوران ایران باستان که در کتاب بندهش و همین‌طور تیشتر یشت اوستا به آن اشاره شده، ایزد باران (تیشتر) که درخشان‌ترین ستاره یعنی شباهنگی یا شعرای یمانی موکل و نماد او در آسمان است، پس از پیروزی بر دیو خشکسالی (اپوش) باید بر پریان بدکردار آسمانی غلبه کند. این نبرد به شکل سقوط شهاب‌هایی در آسمان بیان می‌شود و زمانی که در این داستان برای این نبرد بیان‌شده، بازهٔ زمانی است که دو بارش شهابی معروف برساوشی تا جوزایی به اوج می‌رسند.

اما دلیل اصلی بارش شهابی برخورد زمین با توده‌ای غباری است که از گذر دنباله‌دارها یا برخی از موارد سیارک‌ها باقی می‌ماند. حتماً تصویر دنباله‌داری گیسوافشان را در آسمان در ذهن دارید. زمانی که هستهٔ دنباله‌دار به خورشید نزدیک می‌شود، ذرات یخ و غبار آن در اثر تابش‌های خورشیدی جدا می‌شود و گیسوی دنباله‌دار را شکل می‌دهد که هنگام بازتاباندن نور خورشید به‌شکل دنبالهٔ زیبای آن در آسمان دیده می‌شود.

اما این دنباله پس از گذر دنباله‌دار در فضا باقی می‌ماند و در سال‌های بعد زمانی که مسیر زمین به دور خورشید با این بقایا برخورد می‌کند، ورود ذرات به‌جامانده به جو زمین باعث می‌شود بارش شهابی شکل بگیرد.

بارش شهابی جوزایی

برخلاف عمده بارش‌های شهابی، به نظر می‌رسد منشأ ذرات ایجادکنندهٔ بارش شهابی جوزایی نه یک دنباله‌دار که سیارکی به نام فایتون باشد. شاید به همین دلیل هم ذرات تشکیل‌دهندهٔ تودهٔ این بارش شهابی معمولاً چگال‌تر هستند و درخشش بیشتری را هنگام سوختن در جو زمین ایجاد می‌کنند؛ شهاب‌هایی درخشان که درخشش آن‌ها گاه از درخشش ماه کامل بیشتر می‌شود و به آذرگوی معروف هستند.

رصد بارش

برای تماشای این بارش به هیچ ابزاری نیاز ندارید، به‌جز آسمانی تاریک و دور از نور شهر، یک زیرانداز یا صندلی برای نشستن و لباس مناسب و نوشیدنی گرم که در طول شب شما را گرم نگاه دارد.

این بارش از هم‌اکنون تا چند روز پس از اوج فعال است، اما بیشترین تعداد شهاب‌ها را می‌توانید در شامگاه ۲۳ و بامداد ۲۴ آذر مشاهده کنید. زیر آسمان تاریک قرار بگیرید، به چشمان‌تان فرصت تطبیق با آسمان تاریک را بدهید و به آسمان خیره بمانید.

با وجود این‌که کانون بارش در صورت فلکی جوزا قرار دارد، اما معمولاً جایی که شما بیشترین تعداد شهاب‌ها را ممکن است ببینید فضایی با فاصلهٔ ۳۰ تا ۴۰ درجه از کانون بارش است. نگران این موضوع نباشید؛ وقتی در زیر آسمان دراز کشیده باشید و چشم به آسمان دوخته باشید، تقریباً محال است که آتش‌بازی زمستانی را از دست بدهید.

اگر خوش‌شانس باشید، شاید نزدیک به صد شهاب در ساعت و چند ده آذرگوی درخشان در انتظارتان باشد، به‌خصوص که امسال ماه هم در وضعیت هلال است و آسمان – اگر از نور شهرها دور باشید – آن‌قدر تاریک هست که شهاب‌ها فرصت خودنمایی و دلبری داشته باشند.