حضرت زهرا(س) در تمام خطبه فدکیه به قرآن و سیره نبوی استناد می‌کرد

خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه- عصمت علی آبادی: امروز سالروز شهادت حضرت صدیقه طاهره (س) است. خطبه فدکیه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها که در مسجد النبی ایراد شد، از خطبه‌های مشهوری است که علمای بزرگ شیعه و اهل سنّت با سلسله سندهای بسیار آن را نقل کرده‌اند. از جمله منابعی که این خطبه در آن آمده است منابع زیر است: ابن ابی الحدید معتزلی دانشمند معروف اهل سنّت در «شرح نهج البلاغه»،علی بن عیسی إربلی در کتاب «کشف الغمه» آن را از کتاب «سقیفه» ابوبکر احمد بن عبدالعزیز آورده است، مسعودی در «مروج الذهب» اشاره اجمالی به خطبه مزبور دارد، سیّد مرتضی عالم بزرگ شیعه در کتاب «شافی» این خطبه را از عایشه همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل کرده است، محدّث معروف مرحوم صدوق بعضی از فرازهای آن را در کتاب «علل الشرایع» ذکر نموده است، فقیه و محدّث بنام مرحوم شیخ مفید نیز بخشی از خطبه را روایت کرده است، سیّد ابن طاووس در کتاب «طرائف» قسمتی از آن را از کتاب «المناقب» احمد بن موسی بن مردویه اصفهانی که از معاریف اهل سنّت است از عایشه نقل می‌کند، مرحوم طبرسی صاحب کتاب «احتجاج» آن را بطور «مرسل» در کتاب خود آورده است.

بررسی استنادات به آیات قرآن کریم در این خطبه از دو جهت حائز اهمیت است: یکی اینکه محتمل است الگویی از استناد به آیات قرآن در سخنرانی‌های مذهبی با تاسی به الگو استنادات به قرآن در خطبه حضرت فاطمه (س) ارائه کرد، دوم اینکه بررسی استنادات قرآنی حضرت به همراه شأن نزول آیات مورد استناد در بافتار خطبه می‌تواند برخی نکات مبهم اعتقادی و کلامی را بر طرف کند و برخی از حقایق تاریخ صدر اسلام را روشن‌تر سازد.

بر همین اساس برای واکاوی تجلی قرآن در گفتار حضرت زهرا (س) پس از رحلت پیامبر (ص) با حجت الاسلام علیرضا قبادی استاد حوزه و دانشگاه به گفت‌وگو پرداختیم که حاصل آن تقدیم مخاطبان می‌شود:

*باید ابتدا قبل از بررسی آیات مورد استناد در خطبه فدکیه محورهای عمده خطبه مزبور یادآوری شود؛ بفرمائید حضرت در این خطبه چه محورهایی را متذکر می‌شوند؟

حضرت فاطمه (س) درباره موضوعاتی چون حمد و ثنای خداوند، شهادت به یگانگی او، شهادت به رسالت محمد (ص) و نقش او در هدایت مردم، جایگاه و نقش هدایت بخشی قرآن، شکل‌گیری اسلام و نقش اهل بیت (ع) در تثبیت اسلام، ارث بردن از پیامبران (ع) و نقد برداشتی نادرست از سخن پیامبر (ص)، انتقاد به سکوت حاضرین به خصوص انصار، انتقاد از سخنان خلیفه اول، تذکر پایانی، اشعار و مرثیه دردمندانه در خطاب به قبر پیامبر (ص)، گفتگو او با امام علی (ع) در خطبه فدکیه اشاره می‌کنند.

*حضرت فاطمه (س) در جمع مهاجر و انصار در ابتدا خطبه چه فرمودند و خطبه را با کدام آیه و چگونه آغاز کردند؟

حضرت فاطمه (س) در جمع مهاجر و انصار پس از حمد، ثنای و ستایش خداوند و شهادت به وحدانیت او و گواهی به رسالت حضرت محمد (ص) به جایگاه، فلسفه و کارکردهای شرایع، احکام، آموزه‌ها و واجبات و اخلاق اسلامی و … اشاره کرد سپس بخشی از آیه ۱۰۲ سوره مبارکه آل عمران را قرائت کرد. ترجمه آیه چنین است… آنچنان که شایسته پروا (تقوا) از خداست از او پروا کنید و جز به مسلمانی نمیرید.

چنانکه ملاحظه می‌فرماید آیه درباره لزوم رعایت تقوی است. تقوا از اساسی‌ترین و مهم‌ترین توصیه قرآن کریم، سخنان معصومین (ع) و سایر اولیای دین است. کسب تقوی از جمله عالی‌ترین وجوه حفظ کرامت انسانی است. حضرت فاطمه (س) اولین استناد قرآنی را در خطبه به لزوم رعایت تقوا اختصاص داده است. حضرت از میان آیاتی که در قرآن کریم به تقوی سفارش شده است به آیه‌ای استناد می‌کند که لزوم رعایت حد اعلی تقوی در آن تاکید شده است. «حق تقاتت»؛ یعنی بلندترین مرتبه و خالص‌ترین نوع از رعایت تقوی است. سفارش به تقوی با توجه به بافتار خطبه، نشان از رابطه دوسویه میان تقوی و آموزه‌های مزبور دارد و نشان می‌دهد که فلسفه وجود و وجوب احکام و شرایع، کسب و رعایت تقوای شایسته الهی است. بخش پایانی آیه نیز به شیوه دیگر، به تقوا و پارسایی تاکید دارد و از مؤمنان می‌خواهد که مرگی «مسلمانانه» در سایه رعایت تقوی الهی بجویند.

*حضرت فاطمه (س) پس از قرائت آیه ۱۰۲ سوره مبارکه آل عمران (رعایت تقوا) اطاعت از دستورات خداوند را گوشزد کرده، سپس بخشی از آیه ۲۸ سوره مبارکه فاطر را قرائت کردند. حضرت در این آیه می‌خواهند چه امر مهمی را متذکر شوند؟

این آیه با توجه به بافتار خطبه درصدد بیان معرفت اساسی دینی ذیل است که رعایت تقوی الهی و اطاعت از دستورات خداوند و دوری از نافرمانی الهی، تنها در سایه خشیت و ترس از خداوند محقق می‌شود و خشیت از خداوند، تابعی از علم و آگاهی بندگان او نسبت به ساحت قدس ربوبی اوست.

حضرت فاطمه (س) سپس جمعیت را خطاب قرار داده و برای توجه بیشتر آنان به سخنان مهمش تمام آیه ۱۲۸ سوره مبارکه توبه را قرائت کرد، ترجمه آیه مزبور چنین است همانا، رسولی از خود شما بسویتان آمد که رنج شما بر او سخت است و (به هدایت) شما دلبسته است و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است. حضرت زهرا (س) با استناد به آیه مزبور افزون بر اینکه به مصون از خطا و اشتباه بودن گفتارش که خود به آن تاکید کرده بود، دلالت کرد؛ انگیزه و هدفش از ایراد خطبه را نیز شرح می‌دهد. استناد به آیه مزبور، همچنین به این معناست که حضرت به مثابه «رسولی» از جنس مردم است که از یک سو رنج مردم برای او گران است و از سوی دیگر خیر خواهی و هدایت طلبی او نمی‌گذارد که نسبت به اتفاقات مهم رخ داده و انحراف موجود بی تفاوت باشد. این استناد گواه آن است که حضرت هرگز از روی هواپرستی؛ دنیاطلبی یا از روی خشم به ایراد خطبه نپرداخته است؛ بلکه او با دلسوزی و مهربانی می‌خواهد آنها را از سرنوشت پیش رو مطلع سازد و رسالتش را فرو نگذارد.

لازم به تاکید است آنچه درباره پیوند و تناسب میان متن خطبه و آیات وجود دارد هرگز به معنای انکار و انصراف آیات شریفه از مصداق اصلیش نیست، بلکه در تحلیل نحوه استناد به آیات قرآن کریم است. از این رو آنچه درباره تحلیل آیه ۱۲۸ سوره مبارکه توبه درباره پیوند آیه با سخنان حضرت زهرا (س) گفته شد به معنای انصراف آیه درباره رسول گرامی اسلام و ویژگی‌های شخصیتی او در ابلاغ رسالت نیست.

*چهارمین استناد قرآنی حضرت فاطمه (س) در این خطبه، استناد به بخشی از آیه ۱۲۵ سوره مبارکه نحل است؛ حضرت فاطمه (س) به بیان ویژگی‌های شیوه تبلیغ حضرت محمد (ص) می‌پردازد این ویژگی‌ها کدام است؟

اینکه پیامبر با حکمت و اندرز نیکو مردم را به راه خداوند دعوت می‌کرد، در آیه ۱۲۵ سوره مبارکه نمل هم شیوه دعوت و هم شیوه مناظره و مجادله آمده است. با توجه به اقتضای کلام حضرت زهرا (س) به دو شیوه تبلیغ و دعوت حضرت محمد (ص) اشاره کرده است.

*حضرت در این خطبه به ده ویژگی مردم قبل از دوران بعثت اشاره می‌کند، ویژگی‌های مردم در دوران قبل از بعثت چه بوده است؟

حضرت فاطمه (س) آغازین ویژگی دوران قبل از بعثت که ناامنی و نابسامانی فرهنگی و اعتقادی است را با بخشی از آیه ۱۰۳ سوره آل عمران چنین توصیف می‌کند بر لبِه حفره‌ای از آتش بودید. لبه، حفره و آتش سه واژه‌ای هستند که به سهولت خطر و ناامنی را به ذهن متبادر می‌کنند. آخرین ویژگی وضعیت مردم دوران قبل از بعثت را نیز با استناد به بخشی از آیه ۲۶ سوره انفال اینگونه بیان می‌کند می‌ترسیدید مردم (کافران و مشرکان) شما را در ربایند ترس و ربایش نیز واژگانی هستند که به خوبی نشان دهنده ناامنی سیاسی و اجتماعی هستند. سپس حضرت فاطمه (س) بخشی از آیه ۶۴ سوره مائده را قرائت می‌کند که به عنایات الهی به پیامبر (ص) و یارانش در پیروزی بر دشمنانشان و اراده الهی در تحقق و تثبیت نظام سیاسی نبوی دلالت دارد. ترجمه آیه چنین است هر گاه آتش جنگ برافروختند خداوند آن را خاموش ساخت.

*حضرت فاطمه (س)، سپس ده ویژگی برای امام علی (ع) را بر می‌شمارد، این ویژگی‌ها چه بوده است؟

حضرت زهرا می‌فرمایند برادر رسول خدا (امام علی) در پیکار با مشرکین و ایادی شیطان از سرزنش سرزنشگری باکی نداشت سپس با برشمردن خصوصیات سایر مدعیان دوستی با پیامبر (ص) که در مسجد حاضر بودند، ویژگی آنان را با استناد به واژگانی از قرآن کریم بیان داشته است. از صریح‌ترین واژگان قرآنی که درباره مدعیان همراهی با پیامبر (ص) بکار برده است، انتظار کشیدن حوادث ناگوار برای پیامبر (ص) بود که در آیه ۹۸ سوره توبه آمده است. حضرت زهرا (س) با مخاطب قرار دادن آنان فرمود: شما منتظر بودید که ناگواری‌ها ما را در بر گیرد، استناد به آیه مزبور نشان از عدم خیر خواهی آنان نسبت به رسول خدا (ص) است. سپس حضرت فاطمه (س) اقدام باطل آنان به بهانه جلوگیری از فتنه را با استناد به بخشی از آیه ۴۹ سوره توبه رد می‌کند. ترجمه آیه چنین است آگاه باشید، که به فتنه گناه افتاده‌اند و بی‌تردید جهنم بر کافران احاطه دارد. سقوط در فتنه و احاطه جهنم بر کافران که در آیه مزبور آمده است حکایت از اقدام ناپسند و فرجام مدعیان حمایت از پیامبر (ص) در باور فاطمه سلام الله علیهاست.

* حضرت فاطمه (س) از کم توجهی‌های حاضران نسبت به حوادث پیش آمده نیز در این خطبه گلایه مند است و خطر دوری از قرآن را به حاضران گوشزد می‌کند. سپس بخش پایانی آیه ۵۰ سوره کهف را قرائت می‌کند، آن حضرت وضعیت را چگونه توصیف می‌کنند؟

استناد به این قسمت از آیه با اینکه خیلی کوتاه است، اما وضعیت پیش آمده را به خوبی توصیف می‌کند. هم ستمگری و هم جایگزینی نادرست، وضعیت و شرایط موجود در باور حضرت زهرا (س) است، حضرت فاطمه (س) سپس بدون فاصله تمام آیه ۸۵ سوره آل عمران را قرائت می‌کند که ترجمه آن چنین است و هر کس بجز اسلام آئینی برگزیند هرگز از او پذیرفته نخواهد شد و او در آخرت از زیانکاران است. استناد به آیه مزبور در بافتار خطبه، حکایت از خطر انحراف اساسی، گسترده و عمیق در سطح تغییر آئین و دین است. حضرت سپس به صبر و تحمل اهل بیت اشاره و وارد موضوع ارث بردن از پیامبر (ص) می‌شود. در طلیعه موضوع ارث، تمام آیه ۵۰ سوره مائده را قرائت می‌کند که ترجمه آن چنین است آیا آنان داوری و حکم جاهلیت را می‌خواهند و برای اهل یقین چه کسی بهتر از خدا داوری و حکم می‌کند استناد به آیه و تعبیر به راضی شدن به داوری جاهلی تنها تقبیح از برداشت انحرافی در یک حکم فرعی نیست؛ بلکه نمادی از عدول و خروج از داوری الهی و بازگشت و پذیرش به داوری جاهلی است حضرت سپس با استناد به مضمون پایانی آیه ۲۷ سوره مریم، (البته با تغییر ضمیر مونث) درصدد بیان ناپسندی چنین تغییری است از این رو با مخاطب قرار دادن خلیفه اول به او می‌گوید که: به راستی که چیز ناپسندی آوردی؛ به نظر نوعی توالی میان چهار آیه از یک سو و تناظر آیات با حوادث و وقایع رخ داده از سوی دیگر یافت می‌شود.

* همان گونه که اشاره شد یکی از موضوعات مهم در سخنرانی حضرت زهرا (س) اشاره ایشان به ارث بردن فرزندان پیامبران بود که مورد انکار خلیفه اول بود در باور حضرت زهرا (س) چنین تفسیری عدول از داوری الهی و رجوع به حکم‌جاهلی قلمداد می‌شود؛ حضرت این مهم را چگونه مطرح فرمودند؟

حضرت با تمسک به مضمون آیه ۵۰ سوره کهف آن را امری ناروا برشمردند. حضرت با تمسک به مضمون بخشی از آیه ۱۸۷ سوره آل عمران یا ۱۰۱ سوره بقره معتقد است چنین فتوایی، به معنای بی اعتنایی و پشت سر افکندن کتاب خداست. حضرت زهرا (س) در ادامه با استناد به آیاتی که در ادامه بیان می‌شود ارث بردن فرزندان پیامبران را از مسلمات قرآنی بر شمرده است. آیاتی که حضرت فاطمه (س) به آنها استناد کرده عبارت است از بخش ابتدایی آیه ۱۶ سوره نمل که می‌فرماید: و سلیمان وارث داوود شد؛ بخش پایانی آیه ۵ و بخش ابتدایی آیه ۶ سوره مریم: مرا از نزد خویش جانشینی عطا کن که هم وارث من و هم وارث خاندان یعقوب باشد، بخشی از آیه ۷۵ سوره انفال: در کتاب خدا، برخی خویشاوندان (در ارث) نسبت به برخی دیگر اولویت دارند، ابتدا آیه ۱۱ سوره نساء، خداوند به شما درباره فرزندان سفارش می‌کند که بهره پسر دو برابر دختر است و در نهایت بخش پایانی آیه ۱۸۰ بقره، چنانچه مالی از خود بر جا گذاشت، برای پدر و مادر و خویشان به شایستگی وصیت کند (وصیت) بر پرهیزگاران مقرر گشته است.

* در ادامه خطبه، حضرت زهرا (س) دلیل انفعال انصار را تن آسایی و راحت طلبی می‌داند و بخشی از آیه ۸ سوره ابراهیم را قرائت می‌کند در آیه مزبور چه مهمی بیان و حضرت نتیجه انفعال مسلمانان را چه بیان می‌کنند؟

در این آیه آمده اگر شما و هر که در زمین است کفر بورزید، بی گمان خداوند بی‌نیاز و ستوده است. سپس حضرت با یادآوری خسارت و آسیب چنین انفعال با حاضران اتمام حجت می‌کند و نتیجه چنین انفعالی را با استناد به آیات ۶ و ۷ سوره هُمَزَه چنین بیان می‌دارد آتش برافروخته خداست که بر دل‌ها احاطه می‌یابد و پس از آن بخشی از آیه ۲۲۷ سوره شعرا را قرائت کرد: آنان که ستم کردند به زودی می‌دانند که به چه بازگشتگاهی و جایگاهی بر می‌گردند؛ آن گاه حضرت خود را فرزند انذار دهنده معرفی و بخشی از آیه ۴۶ سبا را تلاوت کرد که می‌فرماید هشدار دهنده عذاب سختی که در پیش روی شماست، هستم. پس از آن آیات ۱۲۱ و ۱۲۲ سوره هود را قرائت کرد که خطاب بود به کسانی که ایمان نیاوردند: عمل کنید ما هم عمل کننده هستیم منتظر باشید که ما نیز منتظریم. حضرت در تمام آیات مزبور مرز متمایزی را میان خود (اهل بیت) و سایرین ترسیم کرده است.

*در پایان اگر نکته‌ای هست بفرمائید؟

حضرت پس از ایراد خطبه از مسجد به خانه برگشت و با امام علی (ع) گفت‌وگویی داشت. درباره کم و کیف و ماهیت آن گفت‌وگو در جای دیگر سخن گفته شد. حضرت پس از آنکه پاسخ امام را شنید. سخن خود را با قرائت مضمون بخش پایانی آیه ۱۷۳ آل عمران به پایان رساند.حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ؛ در آیه مزبور آمده است که خداوند کفایتمان می‌کند و او بهترین متولی امر و وکیل است. نکته قابل تأمل در استناد به این آیه، افزون بر تناسب معنوی، تناسب لفظی است که میان سفارش امام علی (ع) و قرائت آیه مزبور وجود دارد. امام علی (ع) پس از آنکه به حضرت زهرا فرمود خدا را کافی بدان! «فاحتسبی الله» حضرت زهرا (س) به مضمون آیه‌ای استناد کرد که این واژه «حسبی الله» در آن آیه آمده است.