فرزندپروری و خانه داری در سیره حضرت زهرا (س) / از ساده زیستی تا عدالت جنسیتی در زندگی فاطمی

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو؛ بچه شیعه‌هایی که از کودکی در هر مناسبتی چشم باز می‌کردند و خودشان را میان روضه و هیئت می‌دیدند با شنیدن نام دختر پیامبر (ص) دلشان میلرزد. یاد در و مسمار می‌افتند. یاد مظلومیت صدیقه طاهره که از اسمش پاکی و عصمت می‌بارد. پای منبر‌ها که نشسته اند ویژگی‌های فردی و اجتماعی این بانوی دو عالم را شنیده اند. از پای ولایت ماندنش، از مدافع حق بودنش، از خطبه خواندنش، از مهر مادری و همسری اش. بی شک زنی که بهانه خلقتش می‌خوانند ابعاد وجودی بی مانندی دارد. زنی که نه تنها الگوی زنان بلکه الگویی برای بشریت است در مواجهه با خانه و خانواده نیز بی همتا بوده است. خانه داری و فرزندپروری دو عنصر مهم از مسئولیت‌های هر فردی هستند و این نقش‌های اجتماعی برای زنان پررنگ تر. از مهمترین مولفه‌های هویت جنسیتی زنانه حضرت فاطمه (س) خانه‌داری آن حضرت و انجام امور خانه است. در این رابطه ابوالفضل اقبالی، پژوهشگر مطالعات جنسیت و خانواده، در گفتگو با خبرنگار اجتماعی خبرگزاری دانشجو می‌گوید: «حضرت زهرا (س) با وجود آنکه شان و جایگاه بسیار بالایی در جامعه عصر خود داشته و دختر رسول اکرم (ص) بودند، در خانه همسر خویش از هیچ تلاش و زحمتی برای سامان دادن به خانه و زندگی همسر دریغ نمی‌کردند. ایشان سخت‌ترین و پرمشقت‌ترین کار‌ها را در خانه برای رضای خدا انجام می‌داد و به بهانه‌های واهی از انجام کار‌های خانه شانه خالی نمی‌کرد. روایت شده که روزی امیرالمؤمنین علی (ع) به یکی از اصحاب خود فرمود: «می‌خواهی جریانی از زندگانی خودم با فاطمه را برایت تعریف کنم؟ فاطمه آنقدر در خانه من با مشک آب حمل کرد که اثر آن در سینه‌اش پدیدار شد. آنقدر به وسیله آسیاب دستی گندم آرد کرد که دستش تاول زد. آنقدر خانه را جارو کرد که بر لباس او گرد و خاک نشست. آنقدر آتش زیر دیگ روشن کرد که لباسش دوده‌ای و سیاه شد. او زیاد کار کرد و بسیار هم آسیب دید» روزی نبی اکرم (ص) فاطمه (س) را دید که عبایی از پوست شتر به سردارد، با دست‌های خود آرد درست می‌کند و در همان حال به فرزند خود شیر می‌دهد. پیامبر (ص) به حالش گریست و فرمود: زود باشد که تلخی دنیا را با شیرینی آخرت عوض کنی.».
اما همه این مشقت‌ها را باید در کنار رضایت قلبی آن حضرت دید. اقبالی ادامه داد: «در جلد ۴۳ کتاب علامه مجلسی آمده است که حضرت زهرا (س) نه تنها این همه زحمت و مشقت در خانه و کار‌های جاری منزل را با کراهت و اجبار انجام نداده بلکه به واسطه قرار گرفتن در این جایگاه و مکلف شدن به انجام فعالیت‌های خانگی بسیار خرسند و شاد بوده است. در روایتی نقل شده است که حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در خصوص کار منزل با رسول خدا (ص) مشورت کردند؛ آن حضرت نیز پیشنهاد دادند که کار‌ها و فعالیت‌های درون خانه برعهده فاطمه (س) باشد و آن دسته از کار‌های خانه که مستلزم خروج از خانه است، به علی (ع) واگذار شود. این پیشنهاد با استقبال و شادمانی فاطمه (س) مواجه شد.»

ساده زیستی اصل زندگی فاطمی

این پژوهشگر مطالعات خانواده ادامه داد: «خانه‌داری در سیره حضرت زهرا (س) مبتنی بر چند اصل بوده است. اولین اصلی که در سیره حضرت زهرا (س) در خانه وجود دارد این است که ایشان زندگی خود و خانواده را با حداقل امکانات و لوازم زندگی شروع کرده و سامان بخشیده است. ایشان برخلاف رویه برخی از زنان امروزی که برای شروع زندگی خود انواع و اقسام وسایل و امکانات غیرضروری را مطالبه می‌کنند و برای این امر نیز شان و جایگاه خانوادگی و اجتماعی خود را بهانه و توجیه قرار می‌دهند، با وجود شان و احترامی که نزد مردم جامعه داشتند، زندگی خویش را با خانه‌ای استیجاری و محقر و امکانات معیشتی بسیار حداقلی و ضروری آغاز کرد. بنا بر گزارش‌های تاریخی حضرت فاطمه (س) و حضرت علی (ع) در زندگی مشترک‌شان کمترین امکانات و وسایل را داشتند که از سطح معمول زندگی در جزیره العرب آن زمان نیز نازل‌تر بود. شیخ طوسی نقل می‌کنند که حضرت فاطمه (س) در ابتدا در خانه‌ای استجاری در یکی از محله‌های مدینه زندگی می‌کرد ئکه فاصله زیادی تا مسجد مدینه داشت، ولی بعداً به نزدیکی خانه پدر نقل مکان کردند. امکانات خانه آن حضرت (س) در آغاز زندگی مشترک، چند وسیله ساده و کم قیمت مانند ظروف گلین، بالش‌هایی پرشده از لیف خرما و پوست گوسفندی به عنوان زیرانداز بود.»

نقش موثر زنان در تدبیر اقتصادی خانواده

اصل دیگری که در سیره خانه‌داری حضرت زهرا (س) وجود دارد این است که ایشان به عنوان زن خانه به تدبیر اقتصاد خانواده و کنترل مصرف و هزینه‌های خانه می‌پرداختند. اقبالی در این مورد گفت: «اقتصاد منزل بر دو رکن تولید ثروت و چگونگی مصرف استوار است؛ بنابراین خانواده‌ای موفق است که میزان مصرفش با میزان درآمد و امکانات آن همخوانی داشته باشد. در نگاه اسلام رکن اول یعنی تولید ثروت و تأمین اقتصادی خانواده بر عهده سرپرست خانواده (شوهر) است و هیچ مسئولیتی در این زمینه بر عهده زن نیست. اما زنان در رکن دوم یعنی نحوه مصرف و اداره و تدبیر اقتصادی خانواده نقش اساسی و مؤثر دارند. حضرت زهرا (س) نیز در زمینه کنترل مصرف و تدبیر اقتصادی خانواده نقش بسیار موثری داشت. ایشان با در پیش گرفتن رویه و شیوه زیست ساده و بدون تجمل و پرهیز از استفاده از لوازم غیرضروری در جهیزیه خود به خوبی این کار را صورت می‌دادند. ساده‌زیستی و قناعت‌پیشگی حضرت زهرا (س) که به فرزندان ایشان نیز منتقل شده بود، مهم‌ترین روش برای تدبیر اقتصاد خانواده بود. بنا بر گزارش‌های تاریخی حضرت زهرا (س) جهیزیه بسیار ساده و بی آلایشی داشتند و از تهیه لوازم غیرضروری و تجملاتی پرهیز کرده بودند. روایت است که پیامبر اکرم (ص)، در حالی که اثاث خانه دختر خود را زیر و رو می‌کردند، فرمودند: «خدایا، زندگی را بر گروهی که بیشتر ظروف آن‌ها را سفال تشکیل می‌دهد مبارک گردان.»

تربیت فرزندی در قامت زینب کبری (س)

حضرت زهرا سلام‌الله علی‌ها بخوبی درک کردند که برای داشتن یک جامعه مطلوب نیاز است تا انسان‌هایی متعالی پرورش داد، انسان متعالی بعنوان پیشران یک جامعه برای رسیدن به وضعیت مطلوب است. در این خصوص فریبا پروینیان پژوهشگر حوزه زن و خانواده در گفتگو با خبرنگار اجتماعی خبرکزاری دانشجو می‌گوید: «سبک فرزندپروری حضرت زهرا سلام‌الله علیها، با آینده‌نگری همراه است. ایشان در تربیت اجتماعی و فرهنگی فرزندان خود مراقبت و مداخله سازنده و بالنده‌ای دارند. ایشان با قدرت انتخاب و پالایش عوامل و فرصت‌های پیش رو؛ ابعاد اجتماعی و فرهنگی فرزندان خود را رشد دادند. تهدید‌ها و آسیب‌ها را به فرزندان خود می‌شناسانند. فرهنگ تشخیص درست و آگاهی نسبت به زمان، فرهنگ همدلی و تلاش برای ایجاد آرامش در جامعه را به این بزرگواران آموختند. برای مثال ایشان حضرت زینب را در چارچوب مکتب اسلام تربیت می‌کنند و به جامعه اسلامی هدیه میکنند. رهبر معظم انقلاب در این رابطه می‌فرمایند: «حالا شما ببینید حضرت زینب چگونه در یک برهه خاص از زمان نقش‌آفرینی می‌کنند. تربیت حضرت زینب به گونه‌ای است که این تفکر ناصحیح که زن ذاتاً از مرد ضعیف‌تر است را کاملاً در هم می‌ریزد و باطل می‌کند.»

پروینیان ادامه داد: زن بدون هیچ کم و زیادی در نسبت با مرد مساوی است؛ و نگاه به زن در قرآن یک نگاه کاملاً انسانی است. تفاوت بین زن و مرد تنها در تقوا و انجام اعمال صالح است نه دایره انسانیت، چون انسانیت هر دو یکسان است. می‌بینیم که حضرت زهرا سلام‌الله علی‌ها دختری را تربیت می‌کند شجاع، دلیر و مدبر که بنابر فرمایش رهبری توانست به همه‌ی تاریخ و همه‌ی جهان نشان بدهد ظرفیّت روحی و عقلی عظیمِ جنس زن را. به کوری چشم آن کسانی که چه در آن زمان، چه در دوره‌ی ما هر کدام به نحوی جنس زن را تحقیر می‌کردند و می‌کنند، زینب کبری توانست نشان بدهد علوّ مرتبه‌ی زن و عظمت قدرت روحی و عقلانی و معنوی زن را. این خیلی مهم است؛ بنابراین تربیت فرزند یک مسئولیت اجتماعی مهم و کارساز است؛ که حضرت به بهترین نحو ممکن از عهده آن برآمدند. در همان مدت بسیار کوتاهی که در کنار فرزندان بودند در تربیت اجتماعی و سیاسی فرزندانشان هیچ تبعیضی قائل نشدند و همانند هم دختر و پسر را تربیت فرمودند.