یلدا در ۱۵۶۰ کیلومتر آن سوتر از ایران

علاقه افراد به ارتباطات بین فرهنگی در دوران جدید با توجه به پذیرش این موضوع که فرهنگ از راه‌های ظریف و بنیادین، ارتباطات سیاسی و اقتصادی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد، بیشتر شده است. درک این پیوستگی‌های فرهنگی به افراد در جوامعی با فرهنگ‌های مشابه، اما در جغرافیایی متفاوت کمک می‌کند تا بدانند چگونه در این جهان به تعامل بپردازیم.

گذشته تاریخی، ویژگی‌های جغرافیایی، پیوند‌های فرهنگی، زبانی، نژادی، قومیتی و دینی مشترک، فرهنگ ایران و تاجیکستان را چنان در هم تنیده است که جداسازی آن‌ها بسیار دشوار می‌نماید به گونه‌ای که مردم این جمهوری فارسی زبان هنوز هم ایران را کشور دوم خود می‌دانند و معتقدند تاجیکستان نقطه جدا شده از ایران است دو کشوری که به رغم قرار گرفتن در دو حوزه جغرافیایی متفاوت دو پاره از سرزمین ایران بزرگ و دو شاخه از درخت تنومند تمدن آریایی با زبان، دین، فرهنگ، نژاد و گذشته تاریخی مشترک هستند.

یلدای بدون مرز با پشتوانه‌ای تاریخی

شب یلدا هرچند در تاجیکستان به این نام شناخته شده نیست، اما رسمی آشنا برای مردم است، تاجیک‌ها شب یلدا را شب چله یا شوکلان هم می‌گویند، جشنی که سال‌های دور با رسم و رسوم خاص متناسب با جغرافیایی سرزمینی این کشور برگزار می‌شد.

آیین شب یلدا یا شوکلان در تاجیکستان نمادی از پیوستگی فرهنگی این کشور با حوزه تمدنی ایران است که هرچند در سال‌های اخیر با ورود فرهنگ غربی و جشن‌های میلادی کمی کمرنگ شده است، اما به دلیل تلاش این کشور برای احیای هویت فرهنگی و تاریخی همچنان در برخی مناطق، خصوصا در روستا‌ها در میان کشاورزان یا در شهر‌های تاریخی برگزار می‌شود.

تاجیکان در گذشته شب یلدا را با نیت دفع نحس و بدی اهریمن از خورشید بیدار می‌ماندند و تا صبح شمع و چراغ یا آتش روشن می‌کردند و معقتد بودند اهریمنان از چراغ و روشنی می‌ترسند.

یکی از رسوم قدیمی تاجیکان در شوکلان یا شب چله به عنوان نماد اتحاد و پیروزی در مقابل تاریکی و سیاهی این بود که مردم در این شب پس از روشن کردن آتش دور آن به شکل دایره‌ای همانند خورشید حلقه می‌بستند و می‌چرخیدند و اجازه نمی‌دادند دست هایشان از هم جدا شود تا این دایره‌ای که نمادی از خورشید است از بین برود.

حافظ خوانی و فال حافظ در شب یلدا نیز سال‌های دور در بین تاجیکان به شکل خاصی برگزار می‌شد، در سال‌های حاکمیت کمونیست‌ها در این کشور، به دلیل مخالفت آن‌ها با برگزاری هر آیینی که رنگ و بوی دینی و ملی داشت، تاجیکان باسواد هر روستا که یک نسخه از دیوان حافظ را در پستوی خانه هایشان مخفی کرده بودند اشعار حافظ را می‌خواندند و اهالی به آن گوش می‌دادند تا این اشعار سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعد منتقل شود.

مردم تاجیک با این باور که خوردن انار شفابخش است در شب چله یک انار کامل می‌خوردند، غذای ویژه آن‌ها در این شب گندم بریان بود و در کنار آن میوه‌هایی که رنگ سرخ دارند مثل انار، سیب سرخ، هندوانه یا تربُز و میوه‌های زردرنگی مانند به که همرنگ آفتاب است زینت بخش سفره‌های یلدایی آن‌ها بود.

کهن شب ایران بزرگ همچنان ریشه دار

تاجیکستان این روز‌ها حال و هوای دوگانه‌ای دارد از یک سو طبق رسومی که در ۸۰ سال سلطه کمونیست‌ها در این سرزمین جاری شده است و بر اساس تغییر تقویم برخی‌ها در حال و هوای برگزاری جشن‌های سال نوی میلادی هستند و برخی‌ها نیز خود را مهیای برگزاری جشن سنتی شب چله می‌کنند.

برگزاری جشن کریسمس در تاجیکستان، سبب نشده است یلدای ایرانی که قدمتی هفت هزار ساله دارد فراموش شود.

 علی رمضانی پاجی محقق تاریخ و فرهنگ مازندران که سال‌ها در تاجیکستان زندگی و تحصیل کرده است می‌گوید: در زمان حکومت کمونیست‌ها در اتحاد جماهیر شوروی سابق، تاجیکستان یکی از جمهوری‌های شوروی بود و رسوم ملی مانند شب یلدا در آن سال‌ها با سختی و محدودیت برگزار می‌شد، چونکه کمونیست‌ها معتقد بودند این سنن کهن مخالف پیشرفت جوامع است.

او افزود: تاجیکان پس از فروپاشی شوروی سابق و استقلال، برای هویت یابی در صدد برآمدند کهن جشن‌های ایرانی مانند نوروز و یلدا را با شکوه هر چه بیشتر برگزار کنند.

نویسنده کتاب "تاجیکستان دیار آشنا" ادامه داد: شب یلدا یا به قول تاجیکان شوکلان نیز اکنون در ردیف جشن هایی، چون نوروز و جشن سده که ۱۰ بهمن ماه برگزار می‌شود گرامی داشته و اعضای خانواده پس از استحمام و پوشیدن لباس نو همانند نوروز در این شب گرد یک دسترخان یا سفره جمع می‌شوند.

رمضانی پاجی با بیان اینکه برگزاری جشن یلدا نشانه‌ای از وجود ریشه‌های عمیق این آئین در فرهنگ ایران بزرگ است، گفت: خانواده‌های تاجیک در شب یلدا مانند همه فارسی زبانان علاوه بر روشن کردن آتش با چیدن سفره‌های رنگارنگ و صرف انار، آجیل، کیک و شیرینی سنتی و تنقلات این آیین را جشن می‌گیرند.

او افزود: تفال به دیوان حافظ، پختن نان و شیرینی سنتی، برگزاری بازی‌های محلی، شاهنامه خوانی، مراسم نمادین بذرپاشی از جمله رسوم دیگر تاجیکان در شب چله است.

این محقق فرهنگی گفت: تاجیکان جشن‌های مشابه شب یلدا مانند جشن سده را نیز در زمستان برگزار می‌کنند که شباهت بسیاری با مراسم شب یلدا دارد و همه آن‌ها انعکاسی از فرهنگ و تاریخ مردمان ایران در جغرافیایی فرهنگی ایران زمین است که برگزاری آن موجب حفظ فرهنگ و اصالت تاریخی می‌شود.

باشگاه خبرنگاران جوان فرهنگی هنری میراث و گردشگری