سال ۲۰۲۳ ــ چه بر سر محیط زیست آوردیم؟ چگونه جبران می‌کنیم؟

در سالی که گذشت فجایعی اقلیمی بسیاری رخ دادند. سیل‌ها و آتش‌سوزی‌ها جان‌های بسیاری را گرفت. فاجعه‌های اقلیمی بیش از سال‌های پیش خسارت مالی وارد کرد. ال‌نینو نیز بار دیگر آمد و بر ضررها افزود.

در این نوشته به دستاورد مهمترین نشست‌ اقلیمی، کاپ ۲۸که در سال جاری میلادی رخ داد و چندین دستاورد دیگر نگاهی خواهم افکند. پس از آن به مهمترین مشکلاتی می‌پردازم که جهان در ۲۰۲۳ با آن دست‌به‌گریبان بود.

کاپ ۲۸: متهم اصلی گرمایش جهانی به‌رسمیت شناخته شد

بیست و هشتمین اجلاس اقلیمی از ۳۰ نوامبر در شهر دبی آغاز شد و ۱۲ دسامبر به پایان رسید. در این نشست ۱۹۹ کشور و بیش از ۷۰هزار نفر شرکت کردند. از این میان بیش از ۲۴۰۰ لابی‌گر سوخت‌ فسیلی نیز در این اجلاس حاضر شده بود. همچنین به گزارش گاردین بیش از ۱۶۰ نماینده در این نشست اقلیمی شرکت کرده بودند که «انکار بحران اقلیمی» را در پرونده خود داشتند. ریاست اجلاس را نیز سلطان الجابر، وزیر صنعت و فناوری پیشرفته و مدیرعامل ادنوک، شرکت ملی نفت ابوظبی برعهده داشت.

بسیاری از کنشگران و نمایندگان کشورهای غربی انتخاب امارات و الجابر را در تضاد با نجات اقلیم دانستند. 

Ad placeholder

در روزهای آغازین نشست مذاکره‌کنندگان تشکیل «صندوق آسیب و زیان» به ارزش حدوداً ۸۰۰ میلیون دلار را برای کمک به کشورهای فقیر آسیب‌پذیر در برابر تغییرات اقلیمی تصویب کردند. همچنین سرانجام برای کشاورزی پایدار نیز پرونده‌ای باز شد. با وجود اینکه حتی منکران بحران اقلیمی در این نشست شرکت کرده بودند ولی همه واقعیت «بحران اقلیمی» را پذیرفتند و بر این امر گردن‌ نهادند که بحران اقلیمی رنج و مرگ و نابودی به همراه دارد و خواهد داشت. اما مهمترین موضوع این نشست، گذر تدریجی از سوخت‌های فسیلی به انرژی‌های تجدیدپذیر بود.

ایجاد توافق بر سر این موضوع به‌طول انجامید زیرا تولیدکنندگان بزرگ نفت به‌ویژه در عربستان سعودی مخالف حذف کامل سوخت‌های فسیلی بودند. اما سرانجام صبح چهارشنبه ۱۳دسامبر توافقی حاصل شد که الجابر آن را «تاریخی» خواند. 

توافق بر سر مسیر گذار از سوخت‌های فسیلی در «کاپ۲۸» ــ منتقدان: راه‌های فرار نگران‌کننده‌اند

این اولین توافقی است که کشورها همگی اذعان کردند که سوخت‌های فسیلی متهم ردیف اول انتشار گازهای گلخانه‌ای است و تعهد دادند که عملا به‌سوی حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی گام بردارند. همچنین، بر اساس این توافق ظرفیت تولید انرژی‌های تجدیدپذیر تا ۲۰۳۰ سه‌برابر خواهد شد.   

اما با اینکه رئیس اجلاس اقلیمی این توافق را «تاریخی» خواند برخی آن را بسیار «حداقلی» دانستند. نقدهای متفاوتی از سوی کنشگران محیط زیست و سران کشورها ابراز شدند. یکی از  نقدها به این توافق این است که در آن ذکر نشده سوخت‌های فسیلی «از دور خارج» و حذف شوند. این در حالی است که بیش از ۱۰۰ کشور، از جمله کشورهای جزیره‌ای کوچک و کشورهای اروپایی، این مطالبه را داشتند. در عوض، توافق خواستار «گذار و فاصله‌گرفتن از سوخت‌های فسیلی در سیستم‌های انرژی» می‌شود، آن هم «به شیوه‌ای عادلانه، نظام‌مند و منصفانه که اقدام اقلیمی را در این دهه بحرانی شتاب بخشد». 

به گفته فیونا هاروی در گاردین، از مشکلات دیگر این توافق این است که کشورهای در حال توسعه هنوز به صدها میلیارد دلار نیاز دارند تا به آنها کمک کند تا از زغال سنگ، نفت و گاز دور شوند. همچنین این پیمان کشورهای توسعه یافته و تولیدکنندگان نفت را موظف نمی‌کند به همان سرعتی که دانش اقلیمی ضروری می‌داند، حرکت کنند.

ایالات متحده به‌سادگی از زیر بار این تعهد شانه خالی می‌کند زیرا متعهد شده است کمی بیش از ۲۰ میلیون دلار به‌عنوان بودجه جدید به کشورهای فقیر اختصاص دهد و موقعیت خود را به‌مثابه بزرگترین تولید کننده نفت و گاز در جهان حفظ کند. چین به توسعه تولید زغال سنگ و همچنین انرژی‌های تجدیدپذیر خود ادامه خواهد داد و صنعت زغال سنگ هند نیز علی‌رغم این توافق کماکان ادامه خواهد یافت. 

نخست‌وزیر وانواتو: شدیدترین پیامدهای تغییرات اقلیمی را ما تجربه می‌کنیم؛ اقلیتی مانع پیشرفت مذاکرات می‌شوند

یکی دیگر از نقاط ضعف این توافق این است که با جزییات کافی به روند حذف گاز متان نپرداخته و تنها با کلی‌گویی از «کاهش متان» گفته است.

همچنین با اینکه تمام کشورها سوخت‌های فسیلی را به‌مثابه مهمترین عامل انتشار گازهای گلخانه‌ای و در پی آن گرمایش زمین به‌رسمیت شناختند، این توافق «ضمانت اجرایی» ندارد به این معنا که قانون محسوب نمی‌شود و هر کشوری مختار است آن را اجرا کند یا بخش‌هایی از آن را اجرا کند.

از کاپ ۲۸ که بگذریم، از دستاوردهای دیگر در سال ۲۰۲۳ امضای «معاهده دریاهای آزاد» در ماه مارس بود. کشورهای سراسر جهان پس از بیست سال با معاهده جهانی جدیدی برای حاکمیت استفاده پایدار و حفاظت از دریاهای آزاد موافقت کردند.

در ۱۳ نوامبر در نایروبی نمایندگان دولت‌ها، سازمان‌های حفاظت از محیط‌ زیست و شرکت‌های پتروشیمی دور هم جمع شدند تا به یک معاهده مشترک برای مقابله با آلودگی روز‌افزون پلاستیک در جهان دست یابند. این سومین گردهمایی در یک برنامه فشرده پنج جلسه‌ای برگزار شد که قرار است تا پایان سال آینده تکمیل شود. دو دور اول مذاکرات در پاریس و پونتا دل استه، اروگوئه برگزار شد.

همچنین، در آوریل سال جاری اتحادیه اروپا اعلام کرد در شرف تصویب قانونی است که شرکت‌ها را موظف می‌کند کالاهایی را به اروپا وارد کنند که به جنگل‌زدایی و نابودی زندگی مردم بومی منجر نشده باشد. 

گرمایش جهانی متاثر از سوخت‌های فسیلی

تا ماه مه ۲۰۲۳ دمای کره زمین در مقایسه با پیش از دوران صنعتی‌شدن به ۱٬۱۵سانتی‌گراد رسید. پس از چند ماه گرمایش زمین در ماه نوامبر بر اساس آخرین گزارش سازمان ملل در مقایسه با پیش از آغاز عصر صنعتی‌ شدن، به ۱٬۴ درجه سانتی‌گراد رسید. این گزارش نشان داد که در ایده‌آل‌ترین شکل ممکن و با درنظر گرفتن داده‌های موجود، تنها ۱۴ درصد احتمال دارد که بتوانیم گرمایش را در آستانه ۱٬۵درجه سانتی‌گراد محدود کنیم.

این سازمان هشدار داد که حتی اگر برنامه‌‌های موجود حکومت‌ها برای کاهش گازهای گلخانه‌ای اجرا شوند، همچنان تا پایان قرن در مسیر گرمایشی در آستانه ۳ درجه سانتی‌گراد قرار داریم. 

گرمایش زمین یکی از بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی است. گازهای گلخانه‌ای زمین را پوشانده است و گرمای خورشید را به دام می‌اندازد و به گرم شدن کره زمین منجر می‌شود.

پیمان اقلیمی دبی، کشورهای توسعه یافته و تولیدکنندگان نفت را موظف نمی‌کند به همان سرعتی که دانش اقلیمی ضروری می‌داند، حرکت کنند.

به گزارش سازمان زمین آخرین باری که سطح دی اکسید کربن در سیاره ما به میزان امروز رسیده بود بیش از ۴ میلیون سال پیش بود. حوادث فاجعه‌باری که در پی افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش هوا رخ داده‌اند را در آتش‌سوزی‌های ویرانگر استرالیا و ایالت متحده و حمله ملخ‌ها می‌توان دید. بر اثر گرمایش شدید در آفریقا، خاورمیانه و آسیا، محصولات زراعی در حال نابودی بودند و موج گرما در قطب جنوب برای اولین بار به بالای ۲۰ درجه سانتیگراد رسید. 

دانشمندان در پی گرمایش افسارگسیخته تابستان سال جاری هشدار دادند که وضعیت سیاره ما به نقاط بسیار حساسی رسیده است. این در حالی است که کماکان در آمازون جنگل‌زدایی انجام می‌شود و حتی افزایش یافته است. به گفته دانشمندان اگر به این روش ادامه دهیم ششمین انقراض دسته‌جمعی را سرعت بخشیده‌ایم. 

کنفرانس اقلیمی دبی: امید برای طبیعت یا برای غول‌های سوخت فسیلی؟

بحران اقلیمی سبب می‌شود طوفان‌های استوایی و سایر رویدادهای آب و هوایی مانند طوفان، موج‌های گرما و سیل، شدیدتر و مکررتر از قبل روی دهند. با این حال، حتی اگر انتشار گازهای گلخانه‌ای فورا متوقف شود، دمای جهانی در سال‌های آینده به افزایش خود ادامه خواهد داد. به همین دلیل بسیار ضروری است که هرچه زودتر کاهش شدید انتشار گازهای گلخانه‌ای، سرمایه‌گذاری در منابع انرژی تجدیدپذیر و فازبندی حذف سوخت‌های فسیلی خود را عملی کنیم. 

Ad placeholder

 حکمرانی‌های ناکارآمد

سودآوری برای سودآوری که منطق درونی شیوه تولید سرمایه‌داری را شکل می‌دهد و حکومت‌ها بر اساس آن بازار آزاد را هدایت می‌کنند با عدالت زیست‌محیطی و اقتصادی سبز و عادلانه در تضاد است. این تضاد سبب شده که قوانینی که تا‌ امروز برای کاهش گازهای گلخانه‌ای و حفظ محیط زیست تدوین شده‌اند، آنطور که باید و شاید کارآمد نباشند و گاه به فرصتی برای «سبزشویی» تبدیل شوند. 

نیکلاس استرن ِاقتصاددان می‌گوید بحران آب و هوایی نتیجه شکست‌های متعدد بازار است. 

اقتصاددانان و دوستداران محیط زیست سال‌هاست که از سیاست‌گذاران خواسته‌اند تا قیمت فعالیت‌هایی را که گازهای گلخانه‌ای منتشر می‌کنند و فقدان آنها بازار آزاد را فرومی‌پاشد، افزایش دهند، یکی از نمونه‌ها مالیات کربن است که نوآوری‌ها در فنآوری‌های کربنی را تشویق می‌کند. 

چرا رشد نمی‌تواند سبز باشد؟

مالیات کربن تا به‌حال در ۲۷ کشور در جهان اجرا می‌شود از جمله کشورهای مختلف اتحادیه اروپا، کانادا، سنگاپور، ژاپن، اوکراین و آرژانتین. با این حال، طبق گزارش استفاده از مالیات استفاده از انرژی OECD در سال ۲۰۱۹، ساختارهای مالیاتی فعلی آنقدر که باید و شاید با مشخصات آلودگی منابع انرژی همسو نیستند. برای مثال، OECD گزارش می‌دهد که مالیات کربن برای تولید زغال سنگ آنقدر که باید سختگیرانه نیست، اگرچه ثابت شده که برای صنعت برق موثر است.

مالیات کربن تاکنون به‌طور موثر در سوئد اجرا شده است. در ایالات متحده مالیات کربن۱۲۷ دلار آمریکا به ازای هر تن است و از سال ۱۹۹۵ تا کنون ۲۵ درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش داده است، در حالی که اقتصاد این کشور در همان دوره زمانی ۷۵ درصد رشد کرده است.

افزون بر این، به گزارش سازمان زمین، سازمان‌هایی مانند سازمان ملل متحد برای مقابله با بحران آب و هوایی مناسب نیستند. زیرا این سازمان برای جلوگیری از جنگ جهانی دیگر تشکیل شده و برای این هدف شکل نگرفته است. همچنین اعضای سازمان ملل متحد موظف به پیروی از پیشنهادات یا توصیه‌های ارائه شده از سوی این سازمان نیستند. برای نمونه، بر اساس توافق تاریخی پاریس، در چارچوب کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد تغییرات آب و هوایی، کشورها باید انتشار گازهای گلخانه‌ای را به‌طور قابل توجهی کاهش دهند تا افزایش دمای جهانی تا سال ۲۱۰۰ به زیر ۲ درجه سانتیگراد و در حالت ایده‌آل زیر ۱٬۵ درجه سانتیگراد برسد. اما امضای آن داوطلبانه است و هیچ عواقبی برای عدم رعایت آن وجود ندارد.

علاوه بر این، موضوع برابری موضوعی مناقشه‌برانگیز باقی می‌ماند، زیرا به موجب آن کشورهای در حال توسعه اجازه دارند انتشار بیشتری داشته باشند تا به حدی توسعه یابند که بتوانند فنآوری‌هایی را برای انتشار کمتر توسعه دهند و به برخی کشورها مانند چین اجازه می‌دهد تا از این موضوع بهره‌برداری کنند. 

حکمرانی بد و پیوند آن با بیابانی شدن ایران

ایران جزو کشورهایی بود که هیچ تعهدی برای اجرای توافق پاریس نداد درحالی‌که ایران در سال ۲۰۲۲ در انتشار گازهای گلخانه‌ای رتبه دهم را داشت. آمریکا، چین و هند سه کشور اول لیست بودند که ۸۰ درصد گازهای گلخانه‌ای را تولید می‌کردند. 

ضایعات مواد غذایی

یک‌سوم مواد غذایی که برای مصرف انسان تولید می‌کنیم که حدود ۱٬۳ میلیارد تن موادغذایی است، سالانه هدر می‌رود یا از بین می‌رود. این میزان مواد غذایی برای تغذیه ۳ میلیارد نفر کافی است. ضایعات و تلفات مواد غذایی هر ساله مسبب یک سوم انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند. 

ضایعات و از دست دادن مواد غذایی در مراحل مختلف در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته به‌وقوع می‌پیوندند. در کشورهای در حال توسعه، ۴۰ درصد ضایعات مواد غذایی پس از برداشت و فرآوری ایجاد می‌شوند، در حالی که در کشورهای توسعه یافته، ۴۰ درصد ضایعات مواد غذایی در فرآیند خرده‌فروشی و از سوی مصرف‌کننده ایجاد می‌شوند.

یک‌سوم مواد غذایی که برای مصرف انسان تولید می‌کنیم که حدود ۱٬۳ میلیارد تن موادغذایی است و سالانه هدر می‌رود یا از بین می‌رود.

در سطح خرده‌فروشی، حجم عظیمی از غذا به دلایل زیبایی شناختی هدر می‌رود. در واقع، در ایالات متحده، بیش از ۵۰ درصد از کل محصولاتی که دور ریخته می‌شوند به این دلیل است که برای فروش به مصرف‌کنندگان «بسیار زشت» تلقی می‌شود، این رقم به حدود ۶۰ میلیون تن میوه و سبزیجات می‌رسد. این روند به ناامنی غذایی، یکی دیگر از بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی، می‌انجامد.

رئیس انجمن تغذیه ایران سال گذشته به خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) گفت که میزان ضایعات مواد غذایی در ایران معادل ٣٥‌ میلیون تن با ارزش تقریبی ۱۵ میلیارد دلار در سال است. یعنی هر روز به‌ازای هر نفر، ۱۳۴ کیلو کالری غذا در ایران به هدر می‌رود. این میزان ضایعات، ایران را در ردیف کشورهای تراز اول دنیا در زمینه هدر رفت مواد غذایی قرار داده است. میوه، نان و سبزیجات بیشترین ضایعات مواد غذایی در ایران هستند. 

از دست‌ دادن تنوع زیستی

بر اساس آخرین گزارش صندوق جهانی طبیعت WWF شمار جمعیت پستانداران، ماهی‌ها، پرندگان، خزندگان و دوزیستان بین سال‌های۱۹۷۰ تا ۲۰۱۶ به‌طور متوسط ۶۸ درصد کاهش یافته است. این گزارش کاهش تنوع زیستی را به عوامل مختلفی نسبت می‌دهد، اما عمدتاً تغییرات کاربری زمین به‌ویژه تبدیل جنگل‌ها، مراتع و جنگل‌های حرا به مزارع کشاورزی، سبب از بین رفتن تنوع زیستی شده‌اند. حیواناتی مانند پانگولین‌ها(پولک‌پوستان)، کوسه‌ها و اسب‌های دریایی به‌طور قابل توجهی تحت تأثیر تجارت غیرقانونی حیات وحش قرار دارند و پانگولین‌ها به این دلیل به‌شدت در معرض خطر هستند.

عصر انقراض: انسان آینده شاید در سیاره‌ای خالی زندگی کند

به‌طور گسترده‌تر، یک تحلیل جدید نشان می‌دهد که ششمین انقراض دسته‌جمعی حیات وحش روی زمین در حال شتاب گرفتن است. بیش از ۵۰۰ گونه از جانوران خشکی در آستانه انقراض‌اند و احتمالاً طی ۲۰ سال آینده از بین خواهند رفت. همین تعداد گونه حیوانی، در کل قرن گذشته از بین رفت. دانشمندان می‌گویند اگر انسان در تخریب طبیعت سهیم نبود، این میزان از دست دادن تنوع زیستی هزاران سال طول می‌کشید.

آلودگی پلاستیک

در سال ۱۹۵۰، جهان بیش از۲میلیون تن پلاستیک در سال تولید می‌کرد. تا سال ۲۰۱۵، این تولید سالانه به ۴۱۹ میلیون تن افزایش یافت و باعث تشدید زباله‌های پلاستیکی در محیط زیست شد.

گزارشی از مجله علمی طبعیت Nature نشان می‌دهد که در حال حاضر سالانه حدود ۱۴ میلیون تن پلاستیک به اقیانوس‌ها راه پیدا می‌کند که به زیستگاه‌های حیات وحش و حیواناتی که در آنها زندگی می‌کنند آسیب می‌رساند. این تحقیق نشان داد که اگر اقدامی صورت نگیرد، بحران پلاستیک در اقیانوس‌ها تا سال ۲۰۴۰ به ۲۹ میلیون تن در سال خواهد رسید. اگر میکروپلاستیک ها را در این مورد لحاظ کنیم، مقدار تجمع پلاستیک در اقیانوس تا سال ۲۰۴۰ به ۶۰۰ میلیون تن خواهد رسید.

زمین ممکن است تا سال ۲۰۳۰  تنها ۱۰ درصد از جنگل‌های خود را داشته باشد. اگر روند جنگل‌زدایی متوقف نشود، جنگل‌ها ممکن است در کمتر از ۱۰۰ سال از بین بروند.

گزارشی از نشنال جئوگرافیک نشان داد که ۹۱ درصد از کل پلاستیکی که تا به حال تولید شده است بازیافت نمی‌شود؛ این واقعیت نه تنها یکی از بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی در طول زندگی ماست، بلکه یکی دیگر از شکست‌های عظیم بازار است. از آنجایی که پلاستیک ۴۰۰ سال طول می‌کشد تا تجزیه شود، چندین نسل باید بیایند و بروند تا پلاستیک تجزیه شود. هنوز به‌طور دقیق نمی‌توانیم بگوییم اثرات جبران ‌اپذیر آلودگی پلاستیکی در دراز مدت بر محیط زیست چه خواهد بود.

وضعیت ایران نیز در تولید پلاستیک نامناسب است. به گزارش تهران تایمز در سال ۲۰۱۹ در ایران روزانه ۳۰۰۰ تن زباله پلاستیکی تولید می‌شود. 

رویارویی سودبران و مخالفان صنعت پلاستیک در نایروبی: معاهده مقابله با آلودگی پلاستیک نهایی می‌شود؟

جنگل‌زدایی

هر ساعت جنگل‌هایی به اندازه ۳۰۰ زمین فوتبال از بین می‌روند. زمین ممکن است تا سال ۲۰۳۰  تنها ۱۰ درصد از جنگل‌های خود را داشته باشد. اگر روند جنگل‌زدایی متوقف نشود، جنگل‌ها ممکن است در کمتر از ۱۰۰ سال از بین بروند.

برزیل، جمهوری دموکراتیک کنگو و اندونزی سه کشوری که بیشترین میزان جنگل‌زدایی را تجربه می‌کنند. با وجود تلاش‌ها برای حفاظت از جنگل‌ها، جنگل‌زدایی قانونی همچنان بیداد می‌کند و حدود یک سوم جنگل‌زدایی استوایی جهانی در جنگل‌های آمازون برزیل اتفاق می‌افتد که هر سال به ۱٬۵ میلیون هکتار می‌رسد.

کشاورزی عامل اصلی جنگل‌زدایی است. زمین برای پرورش دام یا کاشت سایر محصولاتی که فروخته می‌شوند، مانند نیشکر و روغن نخل، پاکسازی می‌شود. علاوه بر ترسیب کربن، جنگل‌ها به جلوگیری از فرسایش خاک کمک می‌کنند، زیرا ریشه‌های درختان خاک را می‌بندند و از شسته شدن آن جلوگیری می‌کنند، که این از رانش زمین نیز جلوگیری می‌کند. با از بین رفتن جنگل‌ها تنوع زیستی نیز از بین می‌رود.

پارلمان اروپا قانون جدیدی را برای توقف جنگل‌زدایی جهانی تصویب می‌کند

فرآیند جنگل‌زدایی در ایران نیز تاکنون بسیاری از جنگل‌ها را از بین برده است. آذر ۱۴۰۰، فرزاد علیزاده، پژوهشگر محیط زیست در گفت‌و‌گو با ایسنا گفت:

 در ۷۰ سال گذشته هفت میلیون هکتار از جنگل‌های زاگرس از بین رفته و در حال حاضر تنها پنج میلیون هکتار جنگل در زاگرس باقی مانده است، اینچنین که به نابودی جنگل‌ها و مراتع کشور کمر همت بسته‌ایم متاسفانه تا ۵۰ سال آینده تمامی جنگل‌ها و در ۸۰ سال آینده تمامی مراتع  را از دست می‌دهیم.

آلودگی هوا

یکی از بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی امروزه آلودگی هواست. داده‌های سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که سالانه به‌طور تخمینی بین ۴٬۲ تا ۷ میلیون نفر در سراسر جهان بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و از هر ۱۰ نفر، ۹ نفر هوای حاوی سطوح بالایی از آلاینده‌ها را تنفس می‌کنند.

وضعیت آلودگی هوا در ایران بسیار بحرانی است. خرداد سال جاری محمدرضا مسجدی، دبیرکل اتحادیه جهانی مبارزه با بیماری‌های ریوی در سی و سومین کنگره سالیانه جامعه پزشکان متخصص داخلی در سالن همایش‌های رازی درباره آلودگی هوا در آفتاب‌نیوز گفت: 

آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ در کشور است و سالانه ۷ میلیارد دلار به مملکت خسارت می‌رساند. به گفته او هر سال حدود ۲۰ هزار نفر بر اثر آلاینده‌های هوا جان خود را از دست می‌دهند و موتورسیکلت‌ها مهمترین عامل آلودگی هوا در ایران هستند. 

بخشی از آلودگی هوا نیز ناشی از مازوت‌سوزی در برخی از شهرهای ایران است که مقامات اغلب آن را انکار می‌کنند. 

بحران آلودگی هوا و جان‌هایی که زیر آسمان دودآلود، بی‌صدا خاموش می‌شوند

کشاورزی 

برخی مطالعات نشان داده‌اند که سیستم غذایی جهانی مسئول بیش از یک‌سوم کل انتشار گازهای گلخانه‌ای متاثر از فعالیت‌های انسان است که ۳۰ درصد آن از دام و شیلات ناشی می‌شود. تولید محصولات زراعی گازهای گلخانه‌ای مانند اکسید نیتروژن را از طریق استفاده از کودها آزاد می‌کند.

۶۰ درصد از مساحت کشاورزی جهان به دامداری اختصاص داده شده است، درحالی‌که این فضا تنها ۲۴درصد از مصرف گوشت جهانی را تشکیل می‌دهد.

کشاورزی نه تنها حجم وسیعی از زمین را پوشش می‌دهد، بلکه حجم عظیمی از آب شیرین را نیز مصرف می‌کند که یکی دیگر از بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی است. زمین‌های زراعی و مراتع یک سوم سطح زمین را پوشش می‌دهند و همزمان سه چهارم منابع محدود آب شیرین جهان را مصرف می‌کنند.

روز جهانی خاک: کشاورزی پایدار تنها راه‌حل خروج خاک ایران از مسیر انقراض است

دانشمندان و متخصصان محیط زیست به‌طور مداوم هشدار داده‌اند که ما باید در سیستم غذایی فعلی خود تجدید نظر کنیم. تغییر به یک رژیم غذایی گیاهی‌تر به‌طور چشمگیری ردپای کربن در صنعت کشاورزی را کاهش می‌دهد.

حرکت به سوی کشاورزی پایدار و حذف تدریجی کودهای شیمیایی نیز یکی از راه‌‌حل‌های بحران سیستم کشاورزی صنعتی است.

ناامنی غذایی و بحران آب

بحران گرسنگی از بحران‌های نگران‌کننده در جهان است و اگر اوضاع به همین منوال پیش رود حتی در آینده افزایش بیشتری خواهد یافت. گرمایش هوا و شیوه‌های کشاورزی ناپایدار به افزایش خطر ناامنی آب و غذایی، یکی از بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی امروزی انجامیده است. 

در خاک فرسایش یافته نمی‌توان محصولات غذایی مغذی تولید کرد. در سطح جهان، سالانه بیش از ۶۸ میلیارد تن خاک سطحی با سرعتی۱۰۰ برابر سریع‌تر از آن روند طبیعی آن فرسایش می‌یابد. خاک مملو از زیست‌کش‌ها و کودها، از طریق آبراهه‌ها آب آشامیدنی و مناطق حفاظت شده پایین‌دست را آلوده می‌کند.

افزون بر این، خاکی که به‌دلیل عدم وجود سیستم ریشه و جُلینه (میسلیوم) که آن را در کنار هم نگه می‌دارد، عریان و بی‌جان شده در برابر فرسایش بادی و آبی آسیب‌پذیرتر است. یکی از عوامل اصلی فرسایش خاک، شخم‌زنی بیش از حد است. شخم زدن اگرچه در کوتاه‌مدت با اختلاط مواد مغذی سطحی (مثلاً کود) بهره‌وری را افزایش می‌دهد، اما شخم زدن از نظر فیزیکی برای ساختار خاک مخرب است و در درازمدت به فشردگی و از دست دادن خاک، حاصلخیزی و تشکیل پوسته سطحی منجر می‌شود که این سبب تشدید فرسایش سطحی خاک می‌شود.

 چشم‌انداز امنیت غذایی در ایران: فلاکت اکولوژیک

از آنجایی که انتظار می‌رود جمعیت جهان تا اواسط قرن به ۹ میلیارد نفر برسد، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) پیش‌بینی می‌کند که تقاضای جهانی غذا ممکن است تا سال ۲۰۵۰ تا ۷۰ درصد افزایش یابد. اگر وضع به این منوال ادامه یابد در سراسر جهان، بیش از ۸۲۰ میلیون نفر به غذا دسترسی نخواهند داشت.

آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد می‌گوید: 

تا زمانی که اقدام فوری صورت نگیرد، مثل روز روشن است که یک وضعیت اضطراری امنیت غذایی جهانی قریب‌الوقوع وجود دارد که می‌تواند تأثیرات بلندمدتی بر صدها میلیون بزرگسال و کودک داشته باشد.

 او از کشورها خواست تا در سیستم‌های غذایی خود تجدید نظر کنند و شیوه های کشاورزی پایدارتر را تشویق کرد.

از نظر امنیت آب، تنها ۳ درصد از آب جهان را آب شیرین تشکیل می‌دهد و دو سوم آن در یخچال‌های یخ‌زده جمع شده است یا به دلایل مختلف برای استفاده ما در دسترس نیست. در نتیجه، حدود ۱٬۱ میلیارد نفر در سراسر جهان به آب دسترسی ندارند و در مجموع ۲٬۷ میلیارد نفر، دست‌کم برای یک ماه از سال با کمبود آب مواجه می‌شوند. تا سال ۲۰۵۰، دو سوم جمعیت جهان ممکن است با کمبود آب مواجه شوند.

بحران آب: پیامد قراردادهای نامتوازن برای توسعه پایدار منطقه

ایران یکی از کشورهایی است که در معرض خشکسالی جدی قرار دارد. حکمرانی نادرست آب، اختصاص بخش عظیمی از آب شیرین به کشاورزی ناپایدار، سدسازی‌های بی‌رویه، طرح‌های انتقال آب، ساختن کارخانه‌های صنعتی آب‌بر در فلات مرکزی، حفر چاه‌های بی‌رویه، پروژه‌های بهره‌بری از آب‌های فسیلی، کمبود بارش باران و عوامل دیگر بر بحران آب در کشور اثر گذاشته‌اند. 

فرسایش و زوال خاک

مواد آلی یک جزء حیاتی خاک است زیرا به آن اجازه می‌دهد کربن را از جو جذب کند. گیاهان CO۲ را از هوا به‌طور طبیعی و به‌طور موثر از طریق فتوسنتز جذب می‌کنند و بخشی از این کربن به‌عنوان کربن آلی خاک (SOC) در خاک ذخیره می‌شود. خاک سالم حداقل بین ۳ تا ۶ درصد مواد آلی دارد. با این حال، تقریباً در همه جای دنیا، محتوای آلی خاک بسیار کمتر از میزان حداقلی است.

بر اساس گفته‌های وزیر کشاورزی حدود ۶۰ درصد از خاک زراعی ایران کمتر از یک درصد مواد آلی دارد.  

داده‌های سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که سالانه به‌طور تخمینی بین ۴٬۲ تا ۷ میلیون نفر در سراسر جهان بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند.

بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، حدود ۴۰ درصد از خاک سیاره ما تخریب شده است. تخریب خاک به از دست دادن مواد آلی، تغییر در شرایط ساختاری آن و یا کاهش حاصلخیزی خاک اشاره دارد و اغلب نتیجه فعالیت‌های انسانی همچون شیوه‌های کشاورزی صنعتی از جمله استفاده از مواد شیمیایی سمی و آلاینده‌هاست.

اگر تجارت جهانی به شیوه موجود تا سال ۲۰۵۰ ادامه یابد، کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند مساحتی از خاک تقریباً به اندازه آمریکای جنوبی فرسایش خواهد یافت. اما از این نگران‌کننده‌تر این است که اگر برای حفظ سلامت خاک گام‌هایی جدی برداریم، امنیت غذایی میلیاردها نفر در سراسر جهان به‌طور بازگشت‌ناپذیری به خطر می‌افتد و با وجود جمعیت جهان، انتظار می‌رود تا ۲۰ سال آینده ۴۰ درصد کمتر غذا تولید شود در حالی‌که جمعیت از ۹ میلیارد نفر گذشته است.

«سیاره آگاه – نجات خاک»: جنبشی بزرگ برای احیای خاک

ذوب شدن یخ‌های قطبی و افزایش سطح دریاها

بحران اقلیمی قطب شمال را بیش از دو برابر نواحی دیگر کره زمین گرم می‌کند. امروزه، در نتیجه افزایش دمای زمین، سطح آب دریاها بیش از دو برابر بیشتر از قرن بیستم افزایش می‌یابد. دریاها در حال حاضر به طور متوسط ۳٬۲ میلی‌متر در سال در سطح جهان افزایش می‌یابند و تا پایان این قرن تا حدود ۰٬۷ متر رشد خواهند کرد. ورقه یخی گرینلند در قطب شمال، بیشترین خطر برای افزایش سطح دریاها به‌شمار می‌رود زیرا ذوب شدن یخ‌های خشکی عامل اصلی بالا آمدن سطح آب دریاهاست.

طبق داده‌های ماهواره‌ای، صفحه یخی گرینلند در سال ۲۰۱۹ میزانی قابل‌توجهی از یخ را از دست داد: به‌طور متوسط یک میلیون تن در دقیقه در طول سال. اگر کل صفحه یخی گرینلند ذوب شود، سطح دریا شش متر افزایش می‌یابد.

در همین حال، قاره قطب جنوب حدود یک میلی متر در سال باعث افزایش سطح دریاها می‌شود که یک سوم افزایش سالانه جهانی است. افزون بر این، آخرین قفسه یخی کاملاً دست نخورده در کانادا در قطب شمال اخیراً فروریخت و به گفته سرویس یخ کانادا، حدود ۸۰ کیلومتر مربع یا ۴۰ درصد از مساحت خود را در یک دوره دو روزه در اواخر ژوئیه از دست داد. 

افزایش سطح دریا تأثیر مخربی بر ساکنان مناطق ساحلی خواهد داشت. بر اساس تحقیقات و گروه حمایتی Climate Central، افزایش سطح آب دریاها در این قرن می‌تواند مناطق ساحلی را که اکنون محل زندگی ۳۴۰ تا ۴۸۰ میلیون نفر است، زیر آب ببرد و آنها را به مهاجرت به مناطق امن وادار کند. 

بانکوک (تایلند)، هوشی مین (ویتنام)، مانیل (فیلیپین) و دبی (امارات متحده عربی) از جمله شهرهایی هستند که بیشتر در معرض خطر افزایش سطح دریا و سیل هستند. 

Ad placeholder

اسیدی شدن اقیانوس‌ها

افزایش دمای جهانی نه تنها بر سطح اقیانوس‌ها تأثیر گذاشته است، بلکه عامل اصلی اسیدی شدن اقیانوس‌هاست. اقیانوس‌های ما حدود ۳۰ درصد دی اکسید کربنی را که در جو زمین آزاد می‌شود جذب می‌کنند. هم‌زمان با تولید غلظت‌های بالاتری از انتشار کربن که از طریق فعالیت‌های انسانی مانند سوزاندن سوخت‌های فسیلی و همچنین اثرات تغییرات اقلیمی جهانی مانند افزایش نرخ آتش‌سوزی آزاد می‌شود، میزان دی اکسید کربنی که دوباره به دریا جذب می شود نیز افزایش می‌یابد. 

فروپاشی اقلیمی: زمین دیگر برای تداوم تمدن بشری امن نیست

کوچکترین تغییر در مقیاس pH می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر اسیدی شدن اقیانوس داشته باشد. اسیدی شدن اقیانوس‌ها اثرات مخربی بر اکوسیستم‌ها و گونه‌های دریایی، و شبکه‌های غذایی آن دارد و تغییرات بازگشت‌ناپذیری را در کیفیت زیستگاه ایجاد می‌کند. هنگامی که سطح pH بسیار پایین می‌آید، موجودات دریایی مانند صدف، پوسته و اسکلت آن‌ها حتی ممکن است شروع به حل شدن کنند.

با این حال، یکی از بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی ناشی از اسیدی شدن اقیانوس‌ها، سفید شدن مرجان‌ها و متعاقب آن از بین رفتن صخره‌های مرجانی است. برخی از دانشمندان تخمین زده‌اند که صخره‌های مرجانی تا سال ۲۰۵۰ در معرض خطر نابودی کامل قرار دارند.

برخی از مطالعات همچنین نشان داده‌اند که اسیدی شدن اقیانوس‌ها می‌تواند با یکی از اثرات جانبی آلودگی پلاستیکی در اقیانوس‌ها مرتبط باشد. تجمع باکتری‌ها و میکروارگانیسم‌های حاصل از زباله‌های پلاستیکی که در اقیانوس ها ریخته می‌شوند، به اکوسیستم‌های دریایی آسیب می‌زنند و به سفید شدن مرجان ها می‌انجامند.

صید بی‌رویه

بیش از سه میلیارد نفر در سراسر جهان به ماهی به‌عنوان منبع اصلی پروتئین خود متکی هستند. حدود ۱۲ درصد از جهان به شکلی با ماهیگیری امرار معاش می‌کنند که ۹۰ درصد آنها ماهیگیرانی در مقیاس کوچک هستند. این صیادان خدمه‌هایی در یک قایق ماهیگیری کوچک هستند که از تورهای کوچک یا حتی میله‌ها و قرقره‌ها استفاده می‌کنند. از ۱۸.۹ میلیون ماهیگیر در جهان، ۹۰ درصد آنها صیادانی در مقیاس کوچک هستند. 

اکثر مردم نسبت به ۵۰ سال پیش تقریباً دو برابر بیشتر غذا مصرف می‌کنند و تعداد مردم روی زمین چهار برابر بیشتر از پایان دهه ۱۹۶۰ است. به گزارش سازمان زمین، این یکی از دلایلی است که سبب شده که در ۳۰ درصد از آب‌های صید تجاری «صید بی‌رویه» صورت بگیرد. این بدان معناست که ذخایر آب‌های ماهیگیری موجود، پیش از اینکه جایگزین شوند کاهش می‌یابند. 

صید بی‌رویه اثرات مضری بر محیط زیست دارد، از جمله افزایش جلبک‌ها در آب، تخریب جوامع ماهیگیری، زباله‌های اقیانوس‌ها و همچنین نرخ بسیار بالای از دست دادن تنوع زیستی.

بحران معیشت صیادان از شمال تا جنوب ایران

به‌عنوان بخشی از ۱۷ هدف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDG 14)، سازمان ملل متحد و فائو در تلاش برای حفظ نسبت ذخایر ماهی در سطوح بیولوژیکی پایدار هستند. با این حال، این امر مستلزم مقررات بسیار سخت‌‌گیرانه‌تری در مقایسه با قوانین موجود در اقیانوس‌های جهان است. در ژوئیه ۲۰۲۲، سازمان تجارت جهانی در یک توافق تاریخی، یارانه‌های ماهیگیری را برای کاهش صید بی‌رویه جهانی ممنوع کرد. 

 معدن‌کاوی کبالت

کبالت به‌سرعت در حال تبدیل شدن به نمونه‌ای تعیین‌کننده در صنعت معدن در قلب انتقال انرژی‌های تجدیدپذیر است. کبالت به‌مثابه یکی از اجزای کلیدی مواد باتری که انرژی وسایل نقلیه الکتریکی (EVs) را تامین می‌کند، با پیشرفت تلاش‌ها برای کربن‌زدایی با افزایش مداوم تقاضا مواجه است. بزرگترین تامین‌کننده کبالت در جهان جمهوری دموکراتیک کنگو (DRC) است که تخمین زده می‌شود یک‌پنجم تولید آن از طریق معدنچیان صنعتگر تولید می‌شود.

با این حال، معدن‌کاوی کبالت با استثمار خطرناک کارگران و سایر مسائل جدی زیست‌محیطی و اجتماعی مرتبط است. هزینه‌های زیست‌محیطی فعالیت‌های معدن کبالت نیز قابل‌توجه است. مناطق جنوبی جمهوری دموکراتیک کنگو نه تنها خانه کبالت و مس است، بلکه اورانیوم بسیاری را نیز در خود جای داده است.

مد به تنهایی بیش از مجموع دو بخش هوانوردی و کشتیرانی گازهای گلخانه‌ای تولید می‌کند.

در مناطق معدنی، دانشمندان به سطوح بالای رادیواکتیویته اشاره کرده‌اند. علاوه بر این، استخراج مواد معدنی، مشابه سایر تلاش‌های معدنکاری صنعتی، اغلب آلودگی ایجاد می‌کند که به رودخانه‌ها و منابع آبی همسایه سرازیر می‌شود. همچنین گرد و غبار حاصل از سنگ پودر شده برای جوامع محلی مشکلات تنفسی ایجاد می‌کند. 

جهان با موجی از گرسنگی رو برو خواهد شد

فست فشن و ضایعات نساجی 

تقاضای جهانی برای مد و لباس با سرعت بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است به‌طوری که صنعت مد در حال حاضر ۱۰ درصد از انتشار کربن جهانی را به خود اختصاص می‌دهد و به یکی از بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی زمانه ما تبدیل شده است. طبق برنامه محیط زیست سازمان ملل، مد به تنهایی بیش از مجموع دو بخش هوانوردی و کشتیرانی گازهای گلخانه‌ای تولید می‌کند. همچنین نزدیک به ۲۰ درصد فاضلاب جهانی یا حدود ۹۳ میلیارد متر مکعب از رنگرزی منسوجات ایجاد می‌شوند.

افزون بر این، جهان سالانه دست‌کم حدود ۹۲ میلیون تن زباله منسوجات تولید می‌کند و انتظار می‌رود که این تعداد تا سال ۲۰۳۰ به ۱۳۴ میلیون تن در سال افزایش یابد. ضایعات پوشاک و نساجی دور ریخته شده به محل‌های دفن زباله ختم می شود، که بیشتر آنها تجزیه‌پذیر نیستند، در حالی که میکروپلاستیک‌های حاصل از مواد پوشاک مانند پلی استر، نایلون، پلی آمید، اکریلیک و سایر مواد مصنوعی به خاک و منابع آب مجاور وارد می‌شوند. مقادیر عظیمی از منسوجات پوشاک نیز در کشورهای کمتر توسعه‌یافته رها می‌شود. یکی از نمونه‌های این مناطق آتاکامای شیلی، خشک‌ترین بیابان جهان است، جایی که حداقل ۳۹ هزار تن ضایعات نساجی از کشورهای دیگر در آنجا رها می‌شود تا بپوسد. 

فست فشن یا مد سریع که این روزها در حال رشد است بر تشدید شدن این مشکل می‌افزاید. در مدل کسب و کار فست فشن که در آن شرکت‌ها به تولید ارزان و سریع لباس‌های با کیفیت پایین برای برآورده کردن آخرین و جدیدترین مدها متکی هستند. در حالی که منشور صنعت مد سازمان ملل متحد برای اقدام اقلیمی شرکت‌های مد و نساجی امضاکننده را به دستیابی به انتشار خالص صفر تا سال ۲۰۵۰ متعهد می‌داند، اکثریت کسب‌وکارها در سراسر جهان هنوز به نقش خود در تغییرات آب و هوایی توجه نکرده‌اند.

 چشم‌انداز پیش‌روی 

توافقی که در کاپ ۲۸ ایجاد شد تا حدی چشم‌انداز را برایمان آشکار می‌کند. با این توافقِ «مهم اما حداقلی» پروسه حرکت به‌سوی حذف سوخت‌های فسیلی و گذر سریع به تولید و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر آهسته خواهد بود و این فرآیند ممکن است ده‌ها سال به درازا بکشد. بنابراین در این‌ سال‌ها کماکان سوخت‌های فسیلی تولید و سوزانده خواهند شد و بر گرمایش زمین خواهند افزود.

اتحادیه اروپا قوانین پیشرویی در حوزه محیط زیست طرح کرده است اما همزمان بر سر کارآمدن دولت‌های راست‌گرا و راست افراطی در برخی کشورها و ادامه جنگ روسیه و اوکراین ممکن است روند تخصیص بودجه برای محیط زیست را کُند و دشوار کند.  

با وجود این، انسان چاره‌ساز است. اگر کشورها با سرعت بیشتری در جهت حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی، کشاورزی پایدار، نجات خاک و بهره‌بری و مدیریت پایدار و مسئولانه آب گام‌هایی بزرگ بردارند؛ اگر کشورهای شمال و توسعه‌یافته به کشورهای جنوب و درحال توسعه، کشورهایی که از بیش از همه از بحران اقلیمی آسیب می‌بینند کمک مالی بیشتری کنند و اگرهای دیگر، امکان دارد حال و روز محیط زیست از این که هست وخیم‌تر نشود.