رسالت دانشمندان پیشتازی در تحول علم و فناوری است

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از دانشگاه آزاد اسلامی، دکتر محمدمهدی طهرانچی در اولین رویداد حل مساله و همایش ملی علوم و فناوری‌های همگرا و فناوری‌های کوانتومی که صبح امروز در واحد تهران مرکزی برگزار شد، گفت: بسیار خرسندم که فرصتی دست داد تا به فلسفه تغییرات در دانشگاه آزاد اسلامی بپردازم. پیش از آن که بحث را آغاز کنم، با توجه به پشت سر گذاشتن شب یلدا اشاره‌ای به آیه ۵ سوره یونس دارم که خداوند می‌فرماید «اوست خدایی که آفتاب را رخشان و ماه را تابان فرمود و سیر ماه را در منازلی معین کرد تا بدین واسطه شماره سنوات و حساب ایام را بدانید. اینها را خدا جز به حق نیافریده. خدا آیات خود را برای اهل علم و معرفت مفصل بیان می‌کند.» (۱)

وی افزود: واقعیت این است که در میان ادیان الهی، دین اسلام بیشترین عنایت و توجه را به اتفاقات مُلکی و چرخش خورشید و ماه و نظام خلقت داشته است. یک طرف همه اعمال ما اتفاقات و پدیده‌های طبیعی است؛ از نماز صبح تا نماز عشاء و از روزه ماه رمضان تا عید سعید فطر. پس در دینی زندگی می‌کنیم که تأکید دارد بین مُلک و ملکوت ارتباط مستمر برقرار است و منازلی که خداوند برای خورشید و ماه در نظر گرفته، برای ما عبرت‌آموز است.

طهرانچی خاطرنشان کرد: یکی از مباحث جدی که این عبرت دارد، این است که سکون وجود ندارد و همراه با چرخش و حرکت تناوبی است و این حرکت تناوبی است که به ما درک و فهم مجرداتی همچون حساب و سن را داد. واقعیت این است که اگر این تناوب در خلقت الهی نبود، مفهوم حساب در ذهن ما تداعی پیدا نمی‌کرد. همه ما از گذشت سالهاست که حساب را دریافتیم و مجردات برای ما شکل گرفت و ریاضیات در ذهن بشر نشست. پس خلقت الهی یک الگوست که زمستان دارد و در پی آن بهار می‌آید. متوقفین بر زمستان، بهار را نمی‌بینند.

وی با بیان اینکه خداوند متعال در آیه ۲۰ سوره حدید برای حیات بشری چهار مرحله را ذکر کرده است، گفت: دوران اول چرخه حیات «آزادی عمل مواجهه حال‌نگر و ریسک بالا» است که خداوند در این آیه از آن به عنوان «لَعِبٌ وَ لَهْوٌ» یاد می‌کند. چرخه دوم، دوران «بلوغ و ثمردهی» است که حصول دستاوردهای افتخارآفرین قابل اتکا در این مرحله اتفاق می‌افتد که با عنوان «زِینَةٌ» در این آیه شریفه آمده است.

رییس دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: مرحله سوم مربوط به مباهات و دستاوردهاست که تحت عنوان «وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ» ذکر شده است. مرحله چهارم افول و فروریزی درونی است که با عبارت «تَکاثُرٌ فِی الأَمْوالِ وَ الأَوْلادِ» در این آیه آمده است. البته برای تفهیم بهتر این مفهوم، خداوند متعال در ادامه مثال به طبیعت اشاره کرده است که هنگامی که باران می‌بارد، مرحله شکل‌گیری است و از این باران، سرزمین سبز می‌شود. حصول دستاوردهای افتخارآفرین قابل اتکا که این سبزی و رشد، انسان‌ها را به اعجاب می‌آورد که در آیه ۲۱ سوره زمر به آن اشاره شده است (ثمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا). دوران سوم مباهات و دوران چهارم مصداق «ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطَامًا» است یعنی از بین می‌رود.

وی با بیان اینکه سازمان بالنده سازمانی است که وقتی به دوران مباهات و دستاوردهایش رسید، دوباره شکل‌گیری جدیدی را رقم بزند، گفت: کشاورز موفق کسی است که پس از آنکه محصول خود را برداشت کرد، دوباره با شخم زدن برای حرکت جدید آماده شود. سازمان علم و دانشگاه هم به همین شکل است و اساساً عمر بشر اینچنین است که متولد می‌شود، به رشد می‌رسد و به چهل سالگی می‌رسد (حَتَّی إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً) و پس از آن مصداق «مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ». هرچه جلو می‌رود، از طبیعت و خلقت او فروکاسته می‌شود. اینجاست که نعمت‌های خداوند بر او و گذشتگان را شاکر است و برای فرزندان طلب اصلاح می‌کند. پس توقف بر خود به هیچ وجه شایسته نیست.

طهرانچی با بیان اینکه آینده‌نگری، جوان‌گرایی و نقش دادن به جوانان برای حرکت رو به جلو جزئی از ارکان نظام خلقت است، تصریح کرد: نظام پیشرو باید این موضوع را در نظر بگیرد. اینکه بیانیه گام دوم انقلاب، چهل سالگی را مفروض دانسته و پس از چهل سالگی نگاه به جوانان دارد، در این قالب است.

رییس دانشگاه آزاد اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به داستان دانشگاه و خلق فناوری‌های معاصر گفت: سه دهه است که دانشگاه بر مدار علم، فرهنگ و فناوری می‌چرخد اما فناوری خلق کرده که این فناوری بر دانشگاه و بر جریان علم دانشگاه تأثیر گذاشته و در حال رقم زدن تغییرات جدی است. درست است که علم دوران معاصر علمی است که بر بستر یونان شکل گرفته اما در دوران اسلامی تحولی به وقوع پیوست که دوباره علم به خاستگاه غرب رفت و در آنجا با فلسفه دیگر - فلسفه‌ای که در آن، مهار طبیعت و به استخدام درآوردن علم منظور بود و تکنیک قالب بود به عنوان تلقی موجودات به عنوان منبع نیرو و به قصد تصرف در جهان و موجودات پدید آمد - درآمیخت.

طهرانچی خاطرنشان کرد: این علم با فن‌شناخت همراه شد و با تکنولوژی درهم آمیخت و روح و مساله خود را از تکنولوژی می‌گرفت. اما چرا علوم پایه؟ تصور اول این بود که علوم پایه مولد فن‌شناخت است بنابراین عنوان «علوم پایه» بر آن گذاشته شد. در این نگاه، دانشگاه یک حصار داشت که درون آن فرهنگ، علم و فناوری وجود داشت و در جامعه، اقتصاد، امور اجتماعی و امور نوآورانه نمود می‌کرد.

وی افزود: با تحولاتی که پیش رو داشتیم، دانشگاه مرز خود را برداشت و بین سه‌گانه اول (فرهنگ، علم و فناوری) و سه‌گانه دوم (اقتصاد، امور اجتماعی و امور نوآورانه) ارتباطات جدی برقرار شد.

طهرانچی با بیان اینکه با نگاهی به ابتدای خلق دانش جدید، درمی‌یابیم که این دانش طبیعیات و علوم طبیعی را شکست و مفهومی تحت عنوان «جزءنگری» یا Segmentation را مطرح کرد، اظهار داشت: در نتیجه این جزءنگری، علومی به وجود آمد که عمری بیش از سیصد سال نداشتند و با پایان قرن بیستم، پایان این نگاه فرارسید. نتیجه این جزءانگاری طبیعت و خلقت الهی، تخصص در علم و آموزش بود. تصور بشر این شد که برای فهم جهان هستی می‌تواند ریاضیات، شیمی، فیزیک، بیولوژی و... را جداگانه ببیند. بر همین مبنا، رشته‌های مهندسی و شاخه‌های اقتصاد و... را خلق کرد؛ اقتصادی که بر مهندسی برق، مهندسی مواد، مهندسی مکانیک استوار بود. در حقیقت از کل، یک نگاه تجزیه‌ای شکل گرفت.

وی ادامه داد: اگرچه رنگ نور سفید، به ظاهر سفید است ولی درواقع دربرگیرنده طیفی از رنگ‌هاست. تصور این شد که به صورت تجزیه‌گرایانه، کل را می‌بینیم و با فهم هر جزء می‌توانیم کل را دریابیم. این نگاه درحقیقت نگاه نیوتونی به عالم هستی بود. در دوران نیوتن بود که فیزیک آکوستیک، فیزیک مکانیک، فیزیک استاتیک و... جزء جزء شد. در این دوره، نگاه کل‌نگر به نگاه جزءنگر تبدیل شد و آرام آرام انسان‌ها طی سیصد سال به افرادی متخصص تبدیل شدند و تخصص‌گرایی در نظام آموزش عالی نهادینه شد.

رییس دانشگاه آزاد اسلامی خاطرنشان کرد: این تخصص‌گرایی باعث شد که بین مفهوم تدریس و پژوهش نیز جدایی بیفتد چرا که در تدریس کل مدنظر بود و در پژوهش جزء. به دانشمندانی رسیدیم که در حوزه کشاورزی وقتی به گلخانه می‌رفتند، دانشی از گلخانه نداشتند بلکه تخصص آنها در حوزه بیماری خاص یک گیاه خاص بود. این نگاه در پزشکی نیز به وجود آمد و باعث ایجاد تخصص‌گرایی جزء به جزء شد.

طهرانچی با اشاره به اینکه نظام‌واره علمی ایالات متحده آمریکا پس از هفتاد سال با این مبنا شکل گرفت، گفت: این نظام‌واره در نظام رتبه‌بندی سایماگو ترسیم شده است. در قسمت پایین‌دست آن، علوم طبیعی و قسمت بالادست علوم حیات قرار دارد. درواقع علوم پایه نیز دو قسمت شد؛ علوم پایه‌ای که شامل شیمی و فیزیک و ریاضی و... بود و علوم پایه‌ای که شامل ژنیک و زیست‌شناسی مولکولی و... بود.

وی ادامه داد: اساساً نگاه اینگونه شد که بخشی از خلقت حیات دارد و بخشی دیگر نه. این نگاه، نگاه گذشته بود که در آن علوم دقیقه را علوم پایه یعنی پایه تکنولوژی می‌نامید. این اتفاق زمانی رخ داد که می‌شد بین تکنولوژی، فناوری و علم فاصله انداخت و این تصور وجود داشت که ابتدا پژوهش علمی صورت می‌گیرد و بعد تکنولوژی خلق می‌شود غافل از اینکه مسائل علم، عین مسائل فناوری است و اساساً مسائل علم از حوزه فناوری می‌آید و پژوهش علمی مقدم بر تکنیک و تکنولوژی نیست. این نکته در کتاب «سیر تجدد و علم جدید در ایران» نوشته دکتر داوری آمده است.

طهرانچی با بیان اینکه پس از گذشت سیصد سال بشر به این واقعیت رسید که با نگاه جزءنگر پس از خلق فناوری‌های جدید نمی‌توان پیش رفت، گفت: در حقیقت سه‌گانه‌ای که در دانشگاه بود، با سه‌گانه‌ای که در جامعه وجود داشت، درهم فرو رفت؛ اقتصاد و علم، اجتماع و علم، اقتصاد دانش بنیان و دانش اقتصادبنیان، فناوری که نوآوری خلق کرد و نوآوری که در علم اثر گذاشت. جامعه دانش بنیان و دانشگاه اجتماعی دوگانه‌هایی که از سر بازتابی جامعه و دانشگاه بود.

وی افزود: در نگاه جدید، صحنه‌ای آرایش یافت که لازمه آن، رویکرد جدید است. در نگاه جدید، تکنولوژی شاخه‌ای در قرن بیستم به integrated interbranch technology تبدیل شد؛ انرژی پیچیده‌تر، یکپارچه‌تر و میان‌شاخه‌ای که از آن هواپیما به وجود آمد. در تولید هواپیما مهندسی مکانیک، مهندسی آیرودینامیک، مهندسی برق، مهندسی صنایع و... همگی نقش دارد و اقتصاد آن نیز یک اقتصاد ترکیبی بهم‌پیوسته است.

رییس دانشگاه آزاد اسلامی اظهار داشت: با ظهور فرادیسیپلین‌ها، بازی تغییر کرد. درواقع پایان قرن بیستم فناوری اطلاعات به عنوان اولین حلقه از فرادیسیپلین‌ها پا به عرصه وجود گذاشت اما خود رشته نشد. در ابتدا در کشور ما عده‌ای از محققان دانشگاهی تصور کردند که نانوفیزیک را می‌توانند به عنوان یک رشته مستقل در کنار فیزیک قرار دهند اما غافل از این بودند که فناوری اطلاعات، فناوری ریزساختار فرادیسیپلین هستند و نه دیسیپلین. اینها حلقه و نخ تسبیح هستند که اجزا را در کنار یکدیگر فشرده‌تر می‌کنند؛ به عنوان حلقه‌هایی بر علم تخصصی‌شده افتادند و کلیت جدیدی خلق کردند.

طهرانچی تصریح کرد: فناوری زیستی و علوم شناخت ادامه داشت اما این چهار فناوری که در اثر قدرت دست ورزی ریزساختاری بشر حاصل شده بود، از فناوری کلاسیک - که فناوری در سطح میکرون بود - به فناوری نانومتری گذار کرد. در فناوری نانومتری نوع فناوری، کوانتومی است؛ اثراتی حاصل از رفتار کوانتومی ریزساختارها داشت. پس بستر از فناوری کلاسیک به فناوری کوانتومی آمد و فناوری‌هایی روی آن شکل گرفت. در حقیقت مفهومی به نام NBIC یا NBICS در سال ۲۰۰۱ اعلام موجودیت کرد.

وی با بیان اینکه اصل موضوع این بود که بشر توانست به قدرت دست‌ورزی ریزساختار نانومتری دست یابد، گفت: در این نگاه، پایه‌های DNA، اتم، سیناپس و بیت هم‌راستا شد و اساساً نگاه بشر به یک نگاه یکپارچه تبدیل شد و به این نتیجه رسید که با نگاه کوانتومی و در تکنولوژی کوانتوم، بین اجزایی که پیش از این در چهار حوزه متفاوت بودند، می‌شود به یکپارچگی رفتاری رسید. نکته مهم این بود که نگاه نیوتنی و سیصدساله، نگاه دیسیپلین‌محور بود.

طهرانچی ادامه داد: در نگاه قرن بیست و یکم، بین دانشگاه و جامعه الحاق صورت گرفت و صحنه علم و دانشگاه درهم تنیده و اثرات متقابل شد. فرهنگ، علم، فناوری، اقتصاد، اجتماع و فناوری درهم تنیده شد و مفهوم Convergence به عنوان نگاه جدید بشر به علم و جامعه خلق شد. این نگاه جدید، دوگانه‌ای که دانشگاه و جامعه دو کارکرد متفاوت دارند را کنار گذاشت و آزمایشگاه و جامعه باهم یکی شدند.

وی با بیان اینکه در فناوری جدید فناوری از علم پیشی گرفت، تصریح کرد: اگر جامعه علمی سکون‌طلب در قالب گذشته خود بماند، از فناوری‌های جدید عقب خواهد ماند. پاسخ به تحول، لازمه بقاست. در عالم هستی باکتری‌ها و دایناسورها با شرایط تحول مواجه شدند؛ دایناسورها که حیوانات عظیم‌الجثه‌ای بودند، با تحول همراه نشدند و از بین رفتند اما باکتری‌های ریزساختار ماندند. یکی از پیش‌شرط‌های درک تحول، تحول متخصصان است.

رییس دانشگاه آزاد اسلامی با تأکید بر اینکه دانشگاه باید تغییرات را درک کند، گفت: موضوعی که همچنان در دانشگاه‌ها وجود دارد، این است که آزمایشگاه‌های ما با سی سال گذشته تفاوتی نکرده بنابراین دانشجوی امروز حق دارد از این وضعیت گله‌مند باشد.
وی خاطرنشان کرد: احتمالاً آنچه در آینده ساخته خواهد شد را نه فیزیکدانان می‌سازند، نه شیمیدانان و نه بیولوژیست‌ها. دوباره طبیعی‌دان‌ها با سطح دانشی بالاتر پدید خواهند آمد.

طهرانچی با اشاره به آیه ۱۴ سوره المؤمن گفت: یکی از اندیشمندان غربی می‌گوید جای هیچ بحثی نیست که مهمترین خلق، منحصربفرد در تمام شئون موجودی به نام انسان است. یک سیستم خودهماهنگ و کاملاً یکپارچه که شامل هیچ فیزیک، شیمی، بیولوژی یا ریاضیات مجزا نیست. ما همه مؤلفه‌ها را در نظر می‌گیریم و این مؤلفه‌ها یک سیستم خودهماهنگ می‌سازد و برای درک آن باید تمام شئون آن را ارزیابی کنیم. انسان یک کل است و جزء نیست و باید برگردیم و انسان‌واره را بشناسیم و بسازیم.

وی با بیان اینکه گذار فازی در این دوره، گذار فازی نوع دوم است، گفت: کسانی که در گذار فازی نوع اول می‌خواهند به آرامی تغییر کنند، وارد دنیای جدید نخواهند شد و از بین می‌روند. امروز بیش از هر زمانی، فناوری در علم اثرگذار است و علم می‌خواهد در این میدان بر فناوری پیروز شود. فناوری از آنجا حاصل می‌شود که خداوند جهان هستی را مُسخر انسان کرد و از این طریق ما توانستیم بشناسیم که همان علم بود و توانستیم دست‌ورزی کنیم که همان فناوری شد.

طهرانچی با تأکید بر اینکه بزرگترین مانع تحول، دانشمندانی هستند که می‌خواهند بر علم گذشته خود بایستند، گفت: در یک گزارش روسی آمده که به تغییر رادیکالی در ساختار فعلی علم نیازمندیم. جالب است زمانی که این گزارش را جستجو می‌کردم، به منابع سال ۱۳۹۵ خود برخوردم یعنی اتفاقی که امروز در دانشگاه آزاد اسلامی رقم می‌خورد، نشأت‌گرفته از خطی است که سال ۱۳۹۵ به دنبال آن بودم یعنی درک تحولات و تغییر رادیکالی در ساختار علم.

وی خاطرنشان کرد: یک گردهمایی در بنیاد علم آمریکا در سال ۲۰۰۱ با حضور ۸۱ نفر از مقامات عالیرتبه کاخ سفید، اعضای دولت و بنیاد ملی علم، دانشگاه‌ها و بخش صنعت آمریکا درباره برنامه یکپارچگی علوم و همگرایی فناوری‌ها تشکیل شد و در آن تأکید شد که امروز تخصصی شدن، هنرها و مهندسی را قطعه قطعه کرده و کسی نمی‌تواند جز در بخش کوچکی از خلاقیت‌های انسانی، مهارت کامل داشته باشد. همگرایی علوم می‌تواند آغازگر رنسانس جدیدی باشد که متضمن نگرشی کل‌گرایانه نسبت به فناوری است. بر این اساس؛ حرکتی به سوی وحدت دانش‌ها شکل گرفت.

رییس دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: در سیاست علمی ایالات متحده آمریکا عنوان شده که محیط‌های دانشگاهی و مؤسسات آموزشی در تمامی جنبه‌ها باید اصلاحات برنامه‌ای و سازمانی عمده‌ای برای بازسازی تدریس و پژوهش در زمینه علم و فناوری برعهده بگیرند. از سال ۲۰۱۰ مرحله دیگری از همگرایی تحت عنوان NBICS یا NBIC ۲ در ایالات متحده آغاز شد که بر یکپارچگی فعالیت انسان در دانش، فناوری، رفتار انسان و جامعه با تکیه بر ارزش‌ها و نیازها تأکید دارد.

طهرانچی خاطرنشان کرد: رابطه انسان و فناوری به گونه‌ای است که «بِما کانُوا یَصْنَعُونَ» می‌تواند روزگار آباد ما را به روزگار تلخ تبدیل کند؛ آنجا که خداوند می‌فرماید «خدا بر شما حکایت کرد و مثل آورد مثل شهری را که در آن امنیت کامل حکمفرما بود و اهلش در آسایش و اطمینان زندگی می‌کردند و از هر جانب روزی فراوان به آنها می‌رسید تا آنکه اهل آن شهر نعمت‌های خدا را کفران کردند، خدا هم به موجب آن کفران و معصیت طعم گرسنگی و بیمناکی را به آنها چشانید و چون لباس، سراپای وجودشان را پوشاند.» (۲)

وی با تأکید بر اینکه فناوری جهت‌دار است و باید برای مردم باشد، گفت: سؤال این است که در علم و فناوری می‌خواهیم مولد باشیم یا مقلد. اگر مقلد باشیم، جامعه ما یک جامعه مصرف‌کننده خواهد شد. رسالت دانشمندان پیشتازی در تحول علم و فناوری است و وظیفه آنهاست که «خود را با خانواده خویش از آتش دوزخ نگاه دارید چنان آتشی که مردم و سنگ آتش‌افروز اوست». (۳)

رییس دانشگاه آزاد اسلامی در پایان با اشاره به کتاب «منحنی دوم» نوشته «چارلز هندی» گفت: این نویسنده در کتاب خود عنوان می‌کند که مسیر رشد تا مسیر نهایت پیش می‌رود و پس از آن دوره افول آغاز می‌شود. کسی می‌تواند موفق شود که زمان افول، منحنی دوم را شروع کند. این موضوع درباره کسب‌وکارها، تمدن‌ها و مقالات و... نیز صدق می‌کند. پس دلیل اینکه دانشگاه آزاد اسلامی با دانشکده علوم پایه منحنی اول خداحافظی کرده و دانشکده علوم و فناوری‌های همگرا و کوانتومی را افتتاح کرد، براساس این نظریه است.

(۱) هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِکَ إِلَّا بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ.

(۲) وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ.

(۳) قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ.