آیا اردوغان در حال عقب نشینی از بازگشایی کریدور زنگزور است؟

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل - آذر مهدوان: رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه چندی پیش در مصاحبه‌ای درباره کریدور زنگزور گفت که به تلاش برای افتتاح این کریدور ادامه خواهد داد، او حتی اعلام کرد که سیگنال‌های مثبتی نیز از ایران وجود دارد و اگر ارمنستان از باز شدن کریدور زنگزور جلوگیری کند، امکان عبور این کریدور از ایران وجود دارد.

اگر چه مخالفت جدی ایران و ارمنستان در مورد تغییرات ژئوپلتیکی موجب چرخش در نوع ادبیات سیاسی اردوغان شده اما این سخنان اردوغان به معنای عقب نشینی او از مواضعش در مورد کریدور زنگزور نیست و در حقیقت سخنان اردوغان را می‌توانیم از سه زاویه مورد توجه قرار دهیم.

اولین مساله در سخنان رئیس جمهور ترکیه این است که موضع اردوغان نقض قوانین و اسلوب دیپلماسی است؛ ترکیه حق تصمیم گیری در مورد زنگزور را ندارد. چرا که موضوعی مربوط به جغرافیای ترکیه نیست، این تصمیم گیری و موضع گیری ها مربوط به جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ایران است.

مساله دوم این است که نه تنها ترکیه بلکه سخنان اخیر مقامات جمهوری آذربایجان نیز نشان می‌دهد دولت باکو «به شکل موقت» از خیر این کریدور گذشته است. طوری که «حکمت حاجی اف» دستیار رئیس جمهور آذربایجان اعلام کرده دولت باکو در راستای عملی شدن کریدور زنگزور هیچ نوع گزینه نظامی ندارد. البته جمهوری آذربایجان به خوبی می‌داند استفاده از گزینه نظامی در خصوص محقق شدن کریدور زنگزور می‌تواند وجهه دولت این کشور را در جامعه بین المللی خدشه دار کند.

مساله سوم هم این است که موضع گیری های اخیر دولت باکو برگرفته از رویکرد دولت آنکاراست و به نظر می‌رسد تصمیم گیرنده اصلی درباره کریدور زنگزور (به طور غیر مستقیم) حزب عدالت و توسعه است؛ همان‌طور که گفته شد سخنان اردوغان به معنای عقب نشینی او از کریدور زنگزور نیست ولی نگاه مثبت ایران نسبت به عبور کریدور از مرزهای ایران یعنی رودخانه ارس که به عنوان کریدور ارس شناخته شده است و استقبال اردوغان از این کریدور نشان می‌دهد دولت ترکیه مشکلی با این کریدور ندارد. ترکیه خواهان فعالیت کریدور از راه ایران و همچنین از مسیر ارمنستان است زیرا در صورت موافقت ارمنستان با کریدور زنگزور، طبق توافق ۲۰۲۰ احتمال حضور نیروهای صلح بان روسیه در این منطقه وجود دارد؛ در نتیجه ترکیه این موضوع را در نظر دارد اگر در کریدوری که از مسیر ارمنستان عبور می‌کند اختلافی با روسیه داشت به مسیر ایران متمایل شود و برعکس در صورت اختلاف با ایران به سمت خاک ارمنستان متمایل شود. به همین دلیل این نوع واکنش ترکیه را نمی‌توانیم به عنوان عقب نشینی وی از کریدور زنگزور تحلیل کنیم. زیرا ترکیه و جمهوری آذربایجان به تلاش خود برای اقناع «نیکول پاشینیان» نخست وزیر ارمنستان ادامه خواهند داد. ترکیه و جمهوری آذربایجان فعالیت هر دو کریدور را به نفع خود می‌دانند، در نتیجه شاهد تقلای آنکارا برای عملیاتی شدن دو کریدور از مسیر ایران و ارمنستان خواهیم بود.

اما سوال این است چرا اولویت اصلی ترکیه کریدور زنگزور است؟ کریدور زنگزور مکمل مسیر قارص- باکو است که دروازه‌ای به سوی آسیای میانه و حتی چین محسوب می‌شود. از منظر اقتصادی، کریدور زنگزور می‌تواند نقش راهبردی در احیای تجارت و حمل و نقل در منطقه داشته باشد. هرچند کریدور ارس نیز می‌تواند همان نقش را داشته باشد اما مساله این است که کریدور زنگزور تحت کنترل نیروهای روس خواهد بود و حضور این نیروها دائمی نخواهد بود، قطعاً بعد از روسیه کنترل این کریدور به‌دست باکو خواهد افتاد. ترکیه کریدور تحت حاکمیت جمهوری آذربایجان را به کریدور تحت حاکمیت ایران ترجیح خواهد داد.

ملی گرایی یا اقتصاد گرایی؟

موضوع زنگزور بعد از جنگ ۴۴ روزه (جنگ قره باغ ۲۰۲۰) آن هم از سوی دولت «باغچلی» رهبر حزب ملی گرای ترکیه مطرح شد. این موضوع در افکار عمومی ترکیه به شدت مورد توجه و بحث قرار گرفت، بعدها بحث زنگزور در سطح رئیس جمهور ترکیه مطرح شد. مساله اصلی این است که مقامات ترکیه، زنگزور را به عنوان ابزاری برای اتصال به کشورهای ترک زبان مطرح می‌کنند. اما این نوع گفتار از سوی مقامات ترکیه را نمی‌توانیم صرفاً به عنوان نگاه ملی گرایی حزب عدالت و توسعه بررسی کنیم.

بسیاری از تحلیلگران سیاست‌های اخیر اردوغان را در قالب نگاه ملی گرایی او تفسیر می‌کنند در حالی که اگر سیاست‌های اردوغان را به دقت بررسی کنیم در می‌یابیم که دیدگاه سیاسی اردوغان فراتر از ملی گرایی و ترک گرایی بر محور منفعت گرایی و اقتصاد گرایی استوار است.

برای حزب عدالت و توسعه فرقی ندارد کشور مقابلش کشور ترک زبان باشد یا ارمنی؛ فقط کافی است بداند کشور مقابل می‌تواند منبعی سودآور باشد، آنگاه به راحتی می‌تواند واژه‌هایی همچون «کشور برادر مسلمان» و یا «کشور همزبان» را به فراموشی بسپارد. حتی تصور اینکه اردوغان همیشه به خاطر جمهوری آذربایجان رابطه‌ای پر تنش با ارمنستان داشته، درست نیست. اینکه او صرفاً به خاطر همگرایی با کشورهای ترک زبان بر کریدور زنگزور اصرار دارد نیز گزینه اشتباهی است.

برای درک بهتر این مساله بهتر است نگاهی به یکی از فرازهای تحولات سیاست خارجی ترکیه در گذشته داشته باشیم، برای نمونه ۱۰ اکتبر سال ۲۰۰۹ با میانجی‌گری کشور سوئد میان ترکیه و ارمنستان دو پروتکل «برقراری روابط دیپلماتیک» و «گسترش روابط دوجانبه» امضا شد. این توافق یکی از مهم‌ترین اقدامات دو کشور در راستای عادی‌سازی روابط بود.

نکته جالب‌توجه این است که ترکیه همیشه واکنش تندی نسبت به سیاست ارمنستان داشته و همیشه از جمهوری آذربایجان در مقابل ارمنستان دفاع می‌کرد، اما به‌یکباره از این موضع خود دست کشید و چنین پروتکلی را امضا کرد. در آن زمان اتخاذ چنین تصمیمی موجب دلخوری مقامات جمهوری آذربایجان شد.

به‌طوری‌که برخی مقامات جمهوری آذربایجان از این موضوع ابراز نگرانی کرده و گفتند تا زمانی که ارمنستان از خاک جمهوری آذربایجان خارج نشده، اقدام ترکیه برای گسترش روابط خود با ارمنستان نقض منافع باکو است. اما در آن برهه «احمد داوود اوغلو» وزیر امور خارجه وقت ترکیه در پاسخ به رویترز عنوان کرد که ترکیه علاقه‌مند به ایجاد روابط با ارمنستان و قفقاز جنوبی است. هر چند امضای این پروتکل‌ها نتیجه بخش نشد، اما نکته قابل تأمل این است که که ترکیه همیشه معتقد به شعار «دو دولت یک ملت» نبوده است.

درباره این مدل از سیاست‌ورزی ترکیه می‌توان مثال‌های دیگری نیز مطرح کرد؛ در دوره‌ای از تاریخ شاهد ارجح دانستن کشورهای عرب زبان نسبت به ترک زبانان از سوی آنکارا بوده‌ایم‌.

در مورد حمایت همه جانبه ترکیه از جمهوری آذربایجان در جنگ دوم قره باغ نیز می‌توان گفت رزمایش‌های مشترک دو کشور در دوره پسا جنگ در ایدئولوژی منفعت طلبی آنکارا خلاصه می‌شود.

زبان، نژاد و یا دین برای ترکیه بعد از موضوع تجاری و اقتصادی اولویت دارد، آورده اقتصادی جمهوری آذربایجان فراتر از ارمنستان است برای همین ترکیه ترجیح می‌دهد از در دوستی و حمایت جمهوری آذربایجان وارد شود. مثلاً در ترکیه ۲۶۰۰ شرکت جمهوری آذربایجان وجود دارد. آنها در بخش‌های ساخت و ساز، گردشگری، املاک، انرژی و حمل و نقل حضور چشمگیری دارند. ارمنستان همانند جمهوری آذربایجان ظرفیت چنین سرمایه گذاری و سودآوری را برای ترکیه ندارد. همکاری نظامی به خصوص فروش تجهیزات نظامی به جمهوری آذربایجان و یا همکاری انرژی از جمله دلایل توجه ویژه ترکیه به جمهوری آذربایجان است.

در نتیجه حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان و اصرار این کشور برای بازگشایی کریدور زنگزور صرفاً بر گرفته از توجه این کشور به مسائلی چون نژاد، زبان و یا دین مشترک نیست بلکه دلیل اصلی منافع اقتصادی این کشور است و سخنان اردوغان در خصوص بازگشایی کریدور از مسیر ایران «کاملا جدی» است و از آن استقبال می‌کند.