بررسی جایگاه زن در نهج‌البلاغه آگاهی گسترده از قضایای تاریخی و اجتماعی زمان امیرالمومنین (ع) را می‌خواهد

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، کتاب «شبهات زن در نهج البلاغه و پاسخ به آنها» دوشنبه (چهارم دی ۱۴۰۲) با حضور سید عطااله افتخاری و فاطمه احمدی در حوزه علمیه حضرت خدیجه کبری (س) نقد و بررسی شد.

در این نشست فاطمه احمدی درباره شیوه گردآوری مباحث و نگارش کتاب گفت: این کتاب حاصل مطالعه دو ساله گروه محققان حول شبهات مطرح شده درباره زنان در نهج‌البلاغه است که پاییز سال گذشته منتشر شد و مورد استقبال بسیاری از مخاطبان قرار گرفت. این شبهات با مراجعه به مجموعه شرح‌های نهج‌البلاغه و کتاب‌هایی که تاکنون درباره شبهات زن در قرآن نوشته شده و با استناد به منابع و متون دینی پیدا و پاسخ داده شده است. در جامعه حوزوی و دانشگاهی نیز بررسی‌هایی صورت گرفت و شبهات این گروه‌ها نیز بررسی و سعی شد با نگاهی به‌روز این شبهات دسته‌بندی شود. ۱۳ شبهه در نهج‌البلاغه پیرامون زن به تفکیک مطرح شده و برای هر کدام چند سوال ذیل هر شبهه مطرح و پاسخ به آن‌ها با بهره‌گیری از ۱۲۰ منبع امکان پذیر شده است. اعتراف می‌کنیم این پاسخ‌ها قابل نقد است و بعضی از پاسخ‌ها به اندازه کافی اقناع کننده نیست و لازم است دوباره به آن‌ها پرداخته شود. نقد ناقدان بصیر را بر دیده منت می‌گذاریم و می‌پذیریم.

وی افزود: زن پژوهی مستلزم قواعد و ضوابطی است. نظام حقوقی اسلام بر اساس انسانیت بنا شده و مرد یا زن بودن محور نیست. اعظم شبهات مطرح شده پیرامون زن در نهج‌البلاغه مربوط به رابطه زن و مرد است که اگر این موضوع تحلیل شود بسیاری از شبهات رخت بر می‌بندند و دیگر اسم آن شبهه نیست. در هر شبهه‌ای به این مطلب اشاره کرده‌ایم که اصل انسانیت محفوظ است. اگر مضمون روایتی با مضامین قرآنی در تعارض باشد قطعا به ما گفته‌اند که یا باید با دلالت موجهه‌ای توجیه یا کنار گذاشته شود. اگر رابطه اصالت قرآنی آن حفظ نشود باید کنار گذاشته شود.

این پژوهشگر ادامه داد: نمونه‌های زیادی در قرآن وجود دارد که اصل انسانی مرد و زن با هم دیده شده است. اصالت روح و خلافت الهی در قرآن و روایات مطرح است. ما الگوی زن در قرآن داریم که الگوی همه انسان‌ها و اهل ایمان است. چنانکه الگوی مردان هم اینگونه است. تفاوت‌هایی بین زن و مرد وجود دارد که اسراری دارد و مربوط به خلقت آن‌ها در این عالم است و باید به واسطه آن‌ها امور دنیایی خود را بگذرانند. دو برجستگی مهم و ممتاز برای زن نسبت به مرد در قرآن، خلقت و آفرینش آن‌ها مطرح است که انعطاف قلبی بیشتر زنان و تقدم در تکلیف از جمله آنهاست. در روایت‌ها هم فراوان از زن در عرصه مادری، همسری و دختری تحسین و تقدیر‌هایی مطرح شده است.

احمدی در بخش دیگری از سخنش به مبانی انسان‌شناسی در نهج‌البلاغه اشاره کرد و گفت: مبانی انسان‌شناسانه‌ای در نهج‌البلاغه می‌بینیم با این مولفه‌ها: دوبعدی بودن انسان، وابسته بودن انسانیت به روح، برشمردن معیار‌های فراجنسیتی، عمومی بودن خطاب‌ها و توصیه‌ها و عام بودن توصیفات نیک و بد. بررسی جایگاه زن در نهج‌البلاغه فقط با نگاه به نهج‌البلاغه امکان‌پذیر نیست و انجام آن مستلزم گردآوری تمام سخنان امیرالمومنین (ع) و قضایای مطرح در زمان صدور فرمایشات ایشان و همچنین آگاهی گسترده از وضعیت تاریخی و اجتماعی زمان آن دوران و سیره آن حضرت (ع) است. برای بررسی دیدگاه آن حضرت (ع) باید کاوش گسترده تری در مبانی دینی کرد که اولین آن قرآن محوری است. اگر روایت تعارضی با قرآن داشته باشد باید راهی برای توجیه این تعارض پیدا شود یا روایت را کنار گذاشت. راه‌حل دیگر این است که باید نگاه جامعی به سنت معصوم (ع) داشته باشیم. زمانی که بخواهیم درباره فرمایشات یک معصوم (ع) اظهارنظر کنیم لازمه آن رجوع به فرمایشات معصومان دیگر است. تاریخ صدور حدیث تعیین کننده است و هر حدیثی در پی نیاز و سوالی مطرح شده است. واژه‌ها را باید در بستر آن فضا معنا کرد و این کار ساده‌ای نیست. برای نهج البلاغه شبهات استنادی، محتوایی و مضمونی هم مطرح شده است.

وی به چند رویکرد و راهکار مطرح شده درباره شبهات پیرامون زن در نهج‌البلاغه اشاره کرد و ادامه داد: رویکرد عده‌ای نسبت به جایگاه زن در نهج‌البلاغه، ملامت گرایانه است. عده‌ای آن را فرمایشات حضرت علی (ع) در وصف زنان می‌دانند و عده‌ای فرمایشات امیرالمومنین (ع) را دستور مستقیم به مردان درباره زنان عنوان کرده‌اند. گروه دیگری آن را تبیین حقوق زنان می‌دانند. تحلیل‌گران تحلیل‌های متفاوتی نسبت به این رویکرد‌ها دارند و عده‌ای معتقدند این فرمایشات بازتاب عمکرد‌های اجتماعی عایشه و ناظر به جنگ جمل است. گروه دیگر آن‌ها را مربوط به دورانی می‌دانند که زنان تحت تربیت و تعلیم واقع نمی‌شدند. گروه دیگری احتمال تحریف در نهج البلاغه را مطرح کرده‌اند. باید بدانیم تمایز‌های بین زن و مرد به تفاوت‌های طبیعی آن‌ها برمی‌گردد. آخرین گروه معتقدند برخی از سخنان نسبت داده شده به امیرالمومنین (ع) بدون دسترسی به منبع است و از طریق سید رضی به امام نسبت داده شده و مستند نیست.

احمدی در پایان با اشاره به راهکار‌های مقابله با شبهات مطرح شده درباره زنان در نهج‌البلاغه بیان کرد: آنچه در نهج‌البلاغه آمده همه سخنان امام علی (ع) نیست. این نکته بسیار مهمی است که باید مورد توجه قرار دهیم. در پاسخ به این شبهات هیچ وقت نباید از مطالعات سندی و متنی غفلت کرد. سیره عملی امام علی (ع) این فرمایشات را بدون تحلیل و بدون توجیه تایید نمی‌کند و باید برای آن دلیل بیاوریم. بررسی دقیق‌شان صدور و شواهد تاریخی و اجتماعی زمان صدور این سخنان بسیار ضروری است.

پاسخ‌های مناسب به شبهات
سید عطااله افتخاری نیز در این نشست گفت: کتاب «شبهات زن در نهج‌البلاغه و پاسخ به آنها» را کاری عظیم و مناسب دیدم. به مولف و ناشر کتاب پیشنهاد می‌کنم این کتاب را در جامعه ترویج کنند تا خوانده شود. پاسخ به شبهات کم اهمیت نیست، اما بجز آن باید حمله هم داشته باشیم. ما باید زن را در همه مکاتب ببینیم. چرا فقط می‌گوییم برده‌داری در اسلام. باید بگوییم برده‌داری در آمریکا، برده‌داری در چین، برده‌داری در مسیحیت، برده‌داری در بت پرستی، برده‌داری در ژاپن، برده‌داری در اروپا و... چرا فقط به برده‌داری در اسلام پاسخ می‌دهیم.

وی افزود: هرچه را که مولای ما علی (ع) گفته به شرط آنکه مطمئن باشیم فرمایش نورانی آن حضرت است، باید اطاعت کنیم. اما دیگران می‌خواهند این مباحث برای ما شبهه شود. نگاه ما باید اینگونه باشد که از آن حضرت جز خیر، نیکی و حسن صادر نمی‌شود. عیبی ندارد که بپذیریم بین زن و مرد تفاوت‌هایی وجود دارد. با توجه به اینکه قرآن می‌فرماید: «الرجال قوامون علی النساء». در این آیه قیم بودن به معنای حمکرانی و دیکتاتوری نیست بلکه پذیرش تفاوت‌هایی است که بین زن و مرد در آفرینش خلقت وجود دارد و لازمه زندگی است.

افتخاری با بیان اینکه زن در نهج‌البلاغه به گونه‌ای مطرح شده که برای افراد بی‌اطلاع می‌تواند محل سوال باشد، بیان کرد: یکی از آفت‌های موجود در جامعه، تبلیغات قوی است و رسانه‌های دشمن در این زمینه بسیار قوی عمل می‌کنند. رسانه‌های شیطان در طول تاریخ قوی بوده‌اند و فمنیست را در دوره کنونی دستاویز قرار دادند. یکی از موضوعاتی که در کتاب «شبهات زن در نهج البلاغه و پاسخ به آنها» به درستی دیده شده این است که باید کلام نقل شده از حضرت علی (ع) را بررسی کنیم و ببینیم این کلام حضرت علی (ع) است یا خیر؟ اگر کلام امیر المومنین بود شک نکنید آن سخن درست است و کارآیی دارد. اگر بخواهیم درباره سخنی در زمانی قضاوت کنیم باید در آن زمان قرار بگیریم. در این کتاب به خوبی به این موضوعات اشاره شده است.

وی در پایان با بیان اینکه زن و مرد یکی هستند، اما ضرورت طبیعت و اهداف آفرینش باعث تفاوت آن‌ها می‌شود، گفت: مرد و زن نسبت به هم بهتر نیستند. میزان تقواست. این مردسالار‌ها یا فمینیست‌ها هستند که می‌خواهند یک جنسیت را برتر نشان دهد. در این کتاب به شبهات بسیار خوب پاسخ داده شده است. مقدمه کتاب طولانی نوشته شده و ادبیات، محتوا و شکل آن بسیار خوب ارائه شده است. در این کتاب نوشته شده که «پاسخگوی شبهات زن در نهج البلاغه باید زن باشد چرا که مردان خواسته و ناخواسته گرفتار غرایض و ویژگی‌های مردانگی و اسیر شرایط زمان، شیوه زندگی و پیش فرض‌های ایدئولوژیکی خود هستند و پاسخ آن‌ها از سر رفع تکلیف است...» اینگونه سخن گفتن نیازمند اثبات است. با نگاه به تاریخ می‌بینیم در جا‌هایی که «النساء» به کار رفته منظور عایشه است. کاربرد «نساء» به صورت جمع برای بلاغت زبان و ادبیات عرب به فراوانی وجود دارد. در این کتاب آمده که بهره مرد دو برابر زن است. این جمله بهره از همه چیز نیست بلکه فقط در برابر ارث صدق می‌کند که دلایل آن در کتاب‌های مختلف آمده است.