شکل‌گیری نقاشی قاجاری «صف سلام» در کاخ نیاوران بررسی شد

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، علی اصغر میرزایی مهر و کیانوش معتقدی در نشستی که با حضور جمعی از پژوهشگران و هنردوستان برگزار شد، به بررسی ویژگی‌های تابلوهای «صف سلام» و پیشینه تاریخی آن پرداختند.

کیانوش معتقدی پژوهشگر در این نشست اظهار داشت: تا پیش از قاجار پدیده‌ای به نام تابلوهای صف سلام نداشتیم و از دوره فتحعلی شاه شکل گرفت؛ او در شیراز تحت تأثیر نقاشی‌ها قرار می‌گیرد و با آمدن به تهران، هنرمندان را از سراسر کشور جهت انجام کار هنری دعوت می‌کند.

وی با بیان اینکه تحولات تصویری ایران در این دوره بسیار مهم است و روایت تازه ای از تصویر شاهانه شکل می‌گیرد، توضیح داد: مهم ترین تم در هنر آن دوره باستان گرایی است و با ایده هنری فتحعلی شاه تحولی در هنرهای ایرانی شکل می‌گیرد؛ و درواقع فتحعلی شاه هم فرمانروای یک سرزمین اسلامی است و هم خود را به دوران باستان متصل می‌کند.

وی از ویژگی‌های هنری دوران قاجار را شکل گیری الگوهای سلطنتی در آتلیه و کارگاه‌ها و بازتولید آن در فضاهای عمومی عنوان کرد و گفت: به نظر می‌رسد هنرمندان قاجار به خصوص عبداله خان که ایده تابلوهای صف سلام از او است از المان‌های باستانی استفاده می‌کنند.

این پژوهشگر ادامه داد: نوع نگاه حک نقوش بر سنگ، ایده‌ای برای هنرمندان قاجار جهت تولید آثار نقش برجسته است و در دوره قاجار ایده نقش برجسته ساسانی‌ها احیا می‌شود. در این دوران نقاشان از مکانیزم تصویری نقش برجسته‌های ساسانی جهت تولید آثار هنری استفاده می‌کردند.

وی ضمن نمایش تصاویری از چند نمونه تابلو صف سلام که در دوران قاجار خلق شده‌اند و بیان ویژگی این آثار افزود: صف سلام تصویری از هرم قدرت است که فتحعلی شاه قدرت خود و شاهزادگانش را به تصویر می کشیده است.

معتقدی با اشاره به ویژگی‌های قطعاتی از تابلو صف سلام که در مجموعه نیاوران موجود است، اظهار داشت: دو قطعه از تابلو صف سلام موجود در کاخ صاحبقرانیه به مکتب عبداله خان مرتبط است؛ و دارای چیدمانی جدید و سه گروهه است.

وی ادامه داد: این صف سلام از اساس روی بوم اجرا شده، بر خلاف بقیه که بر روی گچ اجرا شده بودند.

این پژوهشگر با بیان اینکه این صف سلام می‌تواند در پایان دوره فتحعلی شاه خلق شده باشد و دارای چند ویژگی است، توضیح داد: نخستین ویژگی تابلو این است که سه نسل از یک خانواده در آن دیده می‌شود؛ نقش بستن شاهزاده‌های با تاج در ردیف بالا و شاهزاده‌های با کلاه و دستار بر سر، در ردیف‌های بعدی دیگر ویژگی این تابلو است که در مقایسه با نمونه‌های موجود در قم و موزه نگارستان مشخص می‌شود که شکل تاج‌های تمامی آثار مشابه هستند.

وی ادامه داد: فرم صورت شاهزاده‌های نمونه موجود در کاخ صاحبقرانیه در دیگر نمونه‌ها نیز بازتولید شده است؛ و شکل دست‌ها در این اثر در نمونه‌های اولیه عبداله خان دیده می‌شود. در واقع تمام تزئینات این تابلو بازتولید آثاری است که توسط عبداله خان کشیده شده‌اند.

معتقدی تصریح کرد: با توجه به این ویژگی‌ها و جزئیات موجود در اثر می‌توان گفت که احتمالاً خود عبداله خان (با کمک شاگردانش) خالق آن است؛ و احتمالاً این اثر برای نصب در یکی از کاخ‌هایی که خارج از تهران برای فتحعلی شاه یا فرزندان و نوادگانش بوده است، سفارش داده شده باشد.

در ادامه دکتر علی اصغر میرزایی مهر پژوهشگر با بیان اینکه بعضی از تابلوهای نقاشی الگوی تصویری برای آثار بعد خود می‌شوند، اظهار داشت: تا قبل از عبداله خان آثار صف سلام نداربم و او یک شاهکار هنری خلق و خودش چندبار این اثر را بازتولید و شاگردانش نیز ادامه دادند؛ و کار عبداله خان و نوع چیدمان و المان‌های اثرش الگویی برای دیگر هنرمندان شد.

وی ادامه داد: انتخاب عبداله خان برای کشیدن نقاشی صف سلام بسیار هوشمندانه بوده است؛ چراکه او معمارباشی و نقاش باشی بوده و رابطه بصری این تابلو نقاشی را فقط آن معمار می توانسته محاسبه و اثر بی نظیری خلق کند و نقاشان دیگر هیچکدام معمار باشی نبوده‌اند.

میرزایی مهر فتحعلی شاه را هنرمند، هنردوست و حامی هنرمندان دانست که در هنر نوآوری به وجود آورده است.

وی توضیح داد: عبداله خان بعد از خلق تابلو صف سلام، خودش هم گویی به آن علاقه مند شده و تا پایان عمر از الگوی آن در خلق سایر آثار استفاده کرده است؛ و تعداد ۷۰ تابلو صف سلام که شجره نامه قاجار در آن است شناسایی شده.

این پژوهشگر ادامه داد: عبداله خان در تابلوهای صف سلام ۱۱۸ پیکره می کشیده که ۱۲ شاهزاده بعلاوه شاه در قسمت مرکزی نقش بسته و بزرگان مملکت و سفیران کشورهای شرق و غرب نیز در آن حضور دارند.

او افزود: صف سلام‌ها در دو گروه (به لحاظ شخصیت‌های به نمایش درآمده) خلق شده‌اند؛ گروه اول شاه در مرکز و شاهزاده‌ها تکرار و بزرگان مملکت و سفیران کشورهای شرق و غرب در آن حضور دارند. گروه دوم نیز شاهزادگانی هستند که مرتبط با استان یا شهر و یا نسل دوم فرزندان فراوان فتحعلی شاه بوده‌اند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: درواقع این دو گروه شامل صف سلام‌هایی که بازتولید شخصیت‌های صف سلام تهران هستند و صف سلام‌هایی که شخصیت‌های مطرح و شاه در آن نیستند، می‌شوند.

این پژوهشگر با بیان اینکه ساختار صف سلام نماد و الگویی برای هنرمندان می‌شود، گفت: صف سلام در شرایط و مکان بسیار درستی انتخاب و اجرا شد و پس از آن صدها نمونه از روی آن خلق شد.

وی خاطرنشان کرد: در دوره فتحعلی شاه بسیاری از آثار هنری جهت صادرات به کشورهای دیگر خلق می‌شدند و در واقع در دورانی که چاپ و دوربین نیست، آثاری جهت نمایش شکوه ایران تولید می‌شود و به نوعی در این آثار برندسازی هم انجام می‌گیرد، همچون ریش بسیار بلند فتحعلی شاه و تاج‌ها و غیره.

بر اساس این گزارش همزمان با این نشست تابلو «صف سلام» محفوظ در کاخ موزه صاحبقرانیه، در تالار آبی نیاوران در معرض دید علاقه مندان و حاضران در نشست قرار گرفت.