کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی؛ شاعری شهید و مهجور

ایسنا/اصفهان مصحح دیوان کمال‌الدین اسماعیل گفت: مردم وقتی مقبره کمال‌الدین اسماعیل را این‌گونه می‌بینند، تصور می‌کنند که شأن و ارزش‌ او در همین حد است! مخاطب ناخودآگاه فکر می‌کند که اگر این شخص واقعاً مهم بود آرامگاهِ درخوری برایش ساخته می‌شد.

بی‌انصافی است که در کنار نام پر عظمت شیخ‌اجل سعدی شیرازی، و لسان‌الغیب حضرت حافظ شیرازی، از شاعر شهید، کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، معروف به «خلاق‌المعانی» نامی شنیده نشود، او که بنابر شواهد تاریخی، مردم پیش از حافظ به دیوانش تفأل می‌زدند.

مقبره‌ متروک او در محله جویباره، خیابان کمال و منطقه ۳ شهرداری اصفهان واقع شده است. در پیش روی مقبره فضای سبزی است و در پشت آن کنیسه‌ای به چشم می‌خورد. این چشم‌انداز، احساس نیاز به ساخت یک مرکز فرهنگی هنری با محوریت مقبره «شاعر شهید» را تشدید می‌کند.

اما راویان اخبار و ناقلان آثار و طوطیان شکرشکن شیرین گفتار، روایتی را گفته‌اند که در شماره ویژه‌نامه‌ای از روزنامه اصفهان زیبا که برای بزرگداشت کمال‌الدین اسماعیل، که در دی‌ماه ۱۳۹۹ این گونه منتشر شده است: «روایت می‌شود که کمال اسماعیل پس از حمله مغول به زاویه نشست و خرقه درویشان پوشید و از شهر دور شد و مردم هدایا به او می‌دادند تا بچه مغولی تیری افکند و به چاهی نشست و مغولان به هدایا و امانات رسیدند و او را کشتند.»

در ادامه چهارمین ویژه‌نامه «مشتاق» این روزنامه آمده بود که: «زمان حمله مغولان یکی از واکنش‌های هنرمندان اهل قلم در برابر سفاکان اهل شمشیر، پناه‌ بردن به زاویه‌نشینی بود. این رفتار نوعی واکنش منفی تلقی می‌شد تا بتوانند با این همه‌گیر مغولان تا زمان غازانخان و محمد اولجایتو، که طبع خشن و تهاجمیشان فروکش می‌کند، کنار بیایند. درحقیقت امانتدار فرهنگ ایران می‌شوند. آنها تنها از طریق روی‌ آوردن به زاویه توانستند از این فرهنگ پاسداری کنند و تبدیل شوند به خازن گنج گهر. با این اوصاف به نظر نمی‌رسد که کمال‌الدین اسماعیل در حالی که زاویه‌نشینی و امانتداری فرهنگ را گزیده باشد به شمشیر مغول به قتل رسیده باشد. همان‌گونه که از فحوای کلامش برمی‌آید، کمال‌الدین اسماعیل منتقد بسیار جسور و شجاعی است. از جامعه خود و اهل شمشیری که مملکت اسلامی را عرصه تاراج و غارت خود کردند، به نظر می‌آید مغولان به همین دلیل و به‌خصوص با اقبالی که مردم به او کرده بودند، قصد جان او کردند. او بدان پایه می‌رسد که شاعری ظریف و خالق چون حضرت حافظ می‌کوشد برای اثبات سخنش دلیل از کمال بیاورد.»

اما گزارش ایسنا که در ۲۷ دی‌ماه ۱۳۹۸ منتشر شد نیز اشاره شده است: «تخته‌های رها شده، کیسه‌های گچ و سیمان و ابزار بنایی این روزها تنها مهمان این آرامگاه هستند و بر سنگ مزار این شاعر به جای فاتحه و گل، لباس، فلاسک و قند کارگرانی به جا مانده است که مشغول به‌سازی این بنا بوده‌اند! قدمی سمت این سنگ مزار نمی‌آید.

در ادامه این گزارش آمده که: «بر اساس آن‌چه در روزنامه «اخگر» مورخ آبان ۱۳۰۹ نوشته شده، بنا بوده است که بین پل خواجو و سی‌وسه پل برای این شاعر آرامگاهی ساخته و گور او به آن‌جا منتقل شود که خیابان واقع در آن مسیر به همین سبب «کمال اسماعیل» نام گرفت، اما پس از گذشت سال‌ها هنوز مزار او منتقل نشده است.»

همچنین در تاریخ ۹ دی ۱۳۹۹ فریده روشن، رئیس آن زمانِ کمیسیون فرهنگی ورزشی شورای اسلامی شهر اصفهان //////در گفت‌وگو با ایمنا تصریح کرده بود: //////ساماندهی و مرمت آرامگاه کمال‌الدین، نگینی بر انگشتر فیروزه‌ای اصفهان خواهد بود. با توجه به اینکه مقبره‌ای برای این شاعر ساخته نشده، با تاکید شهردار اصفهان و پیگیری سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان، ساخت مقبره‌ای در شأن این شاعر بزرگوار در دستور کار قرار گرفت و مقرر شده پارکی که این آرامگاه در آن قرارداد، به عنوان گذر فرهنگی و ادبی معرفی شود.

او در ادامه این مصاحبه گفته بود: در این راستا با همت مدیر منطقه سه شهرداری اصفهان، سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان و سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اقداماتی در دست است و از ردیف اعتباری سال گذشته ۱۵۰میلیون هزینه شده و قرار است مقبره‌ای در شان این شاعر بزرگ احداث شود.

غربت شاعر شهید، در موطن خود

دراین‌باره محمدرضا ضیاء، پژوهشگر ادبیات و مصحح دیوان کمال‌الدین اسماعیل در گفت‌وگو با ایسنا در پاسخ به اینکه: «برای مطرح شدن بیشتر این شاعر اصفهانی چه پیشنهادی دارید؟»، گفت: ده‌ها ایده و پیشنهاد دربارهٔ گرامی‌داشت کمال وجود دارد و مطرح شده، اما وقتی کسی اعتنایی نمی‌کند، طرح دادن فایده‌ای ندارد. من بارها در تلویزیون، سخنرانی‌ها و خود شهرداری (که باید در این کارها پیشتاز باشد) این پیشنهادها را گفته‌ام.

او افزود: مثلاً لازم است تندیسی با مختصاتی که تشریح کرده‌ام، ساخته شود. تأکید من به مختصاتی که تشریح کرده‌ام به این جهت است که همه فکر می‌کنند مردم قدیم همیشه با ریش و دستار و عبا ظاهر می‌شده‌اند. من مختصات ظاهری کمال را از دل تاریخ خارج کرده‌ام و محتوای حاضر و آماده‌ای جهت بهره‌برداری و ساخت مجسمه وجود دارد. در همین شهر چندین مجسمه‌ساز حرفه‌ای داریم.

این پژوهشگر ادبیات با بیان اینکه مطالبهٔ بعدی، آزادسازی حریم مقبرهٔ کمال‌الدین اسماعیل است، افزود: باید تکلیف کنیسه‌ای که در جوار مقبره است و در زمان قاجار مسجد بوده مشخص شود.

ضیاء یکی از موانع توسعهٔ مقبرهٔ کمال اسماعیل را هم‌جواری با این کنیسه دانست و اضافه کرد: درگذشته، به جهت نگرانی از آسیب رسیدن به آنجا از توسعهٔ مقبره صرف‌نظر شده است.

او با انتقاد از بدجا بودنِ مجسمهٔ این شاعر در خیابان کمال اسماعیل اصفهان، تصریح کرد: مسئولین ‌می‌توانند همین مجسمه را در ابتدای خیابان کمال اسماعیل و  میدان انقلاب نصب کنند. مدام می‌شنویم که «چرا مردم کمال اسماعیل را نمی‌شناسند؟» پاسخ این است که شما باید او را معرفی کنید تا شناخته شود! یکی از ابزارهای معرفی او به مردم این است که در کنار این مجسمه یا تابلوی خیابان کمال اسماعیل او را معرفی کنند.

این مصحح و محقق دیوان کمال اسماعیل، درخصوص طرح جابه‌جایی مقبره که پیش از انقلاب مطرح شده بود، گفت: قرار بوده که مقبرهٔ کمال‌الدین اسماعیل را به نزدیکی سی‌وسه‌پل منتقل‌ کنند و به همین دلیل آن خیابان را به نامش کردند. یادمانی هم برای او ساخته شد، اما به نظر کارشناسان، چنین جابه‌جایی نه‌تنها به لحاظ شرعی حرام است، بلکه از نظر تاریخی نیز درست نبود. قبر کمال قاعدتاً در محله‌ای است که در آن زندگی می‌کرده؛ محله‌های دردشت و جوباره هنوز زنده‌اند و کمال در اشعارش به نام این محله‌ها اشاره کرده است.

ضیاء با طرح این سؤال که: «چرا درِ آرامگاهِ کمال اسماعیل به روی مردم بسته است؟» گفت: شما به این فکر کنید که اگر حافظیه و مقبره سعدی بسته باشند چه وضعیتی رخ می‌دهد. مقبرهٔ کمال هم کمتر از آرامگاه حافظ و سعدی نیست.

او ادامه داد: وقتی ما این سؤال را مطرح می‌کنیم، پاسخ می‌دهند که «اگر درِ مقبره باز باشد، محل امنی برای معتادان خواهد شد.» این مقبره باید رونق پیدا کند و پاتوق بشود. وقتی این اتفاق بیفتد، چطور ممکن است که معتادان آنجا را تسخیر کنند؟ معتادان در خیابان‌ها هم هستند. آیا منطقی است این مسئله منجر به بستن خیابان‌ها شود؟!

این حافظ‌پژوه با بیان اینکه حتی باباطاهر که شخصیتی مجهول در تاریخ است و انتصاب این اشعار به او مورد تردید قرار گرفته، مقبره و آرامگاه ارزنده‌ای دارد. خب مردم وقتی مقبره کمال‌الدین اسماعیل را این‌گونه می‌بینند، تصور می‌کنند که شأن و ارزش‌ او در همین حد است! مخاطب ناخودآگاه فکر می‌کند که اگر این شخص واقعاً مهم بود، آرامگاهِ درخوری برایش ساخته می‌شد.

ضیاء درخصوص «شهید» خواندن کمال اسماعیل گفت: درباره قتل کمال‌الدین اسماعیل روایت‌های متعددی هست. در مقدمهٔ دیوان کمال‌الدین اسماعیل نیز ماجرای قتل او را مفصل توضیح داده‌ام. با تعریفی که از شهادت هست، کمال اسماعیل شهید شمرده می‌شود. او را دشمنان بیگانه در حالی که در برابر آنان نوعی مقاومت از خود نشان داده است، کشته‌اند. پیش از این نیز از عنوان «شهید» برایش استفاده شده است.

او که معتقد است برای اولین‌بار از دل شواهد تاریخی متوجه شده که مردم پیش از حافظ به دیوان کمال اسماعیل تفأل می‌زدند، تصریح کرد: شاه‌عباس که والی هرات بوده، با این نیت که آیا به مقام پادشاهی خواهد رسید یا خیر، به دیوان کمال تفأل می‌زند. آن فال هم به او می‌گوید که به نتیجه خواهد رسید و همین طور هم شد.

این پژوهشگر ادبیات در پایان خاطرنشان کرد: من پیشنهاد می‌کنم که شما چالشی برگزار کنید؛ با اعضای شورای شهر که نماینده‌های همین مردم هستند تماس بگیرید و از آنها بخواهید که تنها یک بیت از کمال‌ (شاعر همشهری خودشان)، از حفظ بخوانند. آن وقت متوجه غربت این شاعر در شهر خودش خواهید شد.

آماده‌سازی طرح اولیه ساماندهی مقبره کمال اسماعیل

اما مهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان گفت: اداره‌کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی و وزارتخانۀ مرتبطِ آن بر حفظ ابنیه تاریخی و بافت پیرامونی آنها تأکید دارد. هرگونه دخل و تصرف باید به صورت حداقلی و با تأکید بر به‌سازی به جای نوسازی باشد.

او ادامه داد: مقبره کمال اسماعیل در بافت تاریخی مسجد جامع اصفهان و خیابان کمال واقع شده که دارای کنیسه‌های و بافت تاریخی با ارزشی است. این مقبره هم از این قضیه مستثنی نیست و هرگونه دخل و تصرف لازم است که به صورت حداقلی و با تأکید بر بهسازی و مرمت وضعیت کنونی باشد.

معاون میراث فرهنگی استان اصفهان با اشاره به اینکه در راستای ساماندهی مقبره کمال اسماعیل، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان برنامه‌ریزی‌هایی داشته است، افزود: برای بحث ساماندهی پارک کمال و مقبره کمال در مجاورت کنیسه‌های تاریخی، مطالعاتی انجام شده و طرح اولیه‌ای تنظیم و ارائه شده است.

موسوی موحد افزود: سازمان‌ نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در این راستا بودجه‌ای تخصیص داده و در تعامل با میراث فرهنگی برای ساماندهی آن گذر تاریخی و آن محدوده هست.

او در پایان با اشاره به لزوم حفظ کنیسه‌های تاریخی در کنار مقبره کمال اسماعیل بیان کرد: محله جویباره، محل زندگی کلیمیان اصفهان بوده است و کنیسه‌های تاریخی متعددی در این منطقه وجود دارد. تعداد قابل توجهی از این کنیسه‌ها در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند و ضوابط و مقررات حفاظتی و حریم منظری کنیسه‌ها در هرگونه دخل و تصرف در این منطقه باید رعایت شود.

همچنین محمدباقر کلاهدوزان، مدیر منطقه سه شهرداری اصفهان که مقبره کمال اسماعیل در محدوده آن واقع شده است، به ایسنا گفت: ساماندهی مقبره کمال اسماعیل در مرحله تهیه طرح و برآورد بوده و در این راستا  پیش‌بینی بودجه برای سال آتی توسط منطقه سه شهرداری انجام گرفته است.