نورها و ساعت زیست بدن

ما در دوران نورهای مصنوعی زندگی می‌کنیم؛ از نورهای روشنی‌بخش و خانه و شهر گرفته تا نوری که از صفحات نمایشگر ابزارهای متعدد فنی دریافت می‌کنیم. صفحات تلویزیون، نمایش‌گرهای رایانه‌های شخصی، تبلت‌ها، گوشی تلفن‌های هوشمند، ساعت‌های هوشمند و حتی نمایشگرهای نصب‌شده روی یخچال‌ها، اجاق‌های پخت‌وپز و سایر ابزار آشپزخانه هوشمند.

ما و آلودگی نوری

محققان زیست‌شناسی سال‌های طولانی است که درباره خطرات مجاورت با نورهای مصنوعی که تحت عنوان آلودگی نوری نامیده می‌شود، هشدار داده‌اند.

استفاده بی‌رویه از نورهای روشنایی معابر در شب که بخش بزرگی از آن به‌جای اینکه صرف روشن شدن محیط اطراف شود، به‌طور مستقیم به آسمان می‌رود و گنبدی نوری بر فراز شهرها ایجاد می‌کند نه‌تنها، منظره زیبای آسمان شب را از ما می‌رباید که اثرات مخربی بر زیست‌بوم اطراف ما دارد و باعث درخطر قرار گرفتن تعداد بسیاری از گونه‌های جانوری از لاک‌پشت‌ها گرفته تا پرندگان و گیاهان شده است، و علاوه بر هزینه بالایی که بابت تأمین انرژی خود طلب می‌کنند و به این واسطه بر افزایش اثرات تغییرات اقلیم اضافه می‌کنند، که بر زیست و سلامت انسان‌ها تأثیر می‌گذارند.

بدن ما به‌گونه‌ای تکامل پیداکرده است که با سازوکار و حضور غیاب نور طبیعی سازگار باشد. نور محیط بر عملکرد و تنظیم ساختاری درون مغز ما که از آن به ساعت درونی یا ساعت زیستی نامیده می‌شود، اثر می‌گذارد.

تصویری از آلودگی نوری شب‌هنگام بر فراز شهر سارایوو

با افزایش نور محیط بدن نمی‌تواند مطابق ساعت زیستی خود، در حالت آرامش قرار بگیرد و بدین ترتیب کیفیت خواب ما به‌طورجدی تحت تأثیر قرار می‌گیرد و بدن ما گویی در حالت آماده‌باش باقی می‌ماند.

تأثیر خواب کم کیفیت بر سلامت امروز به مساله‌ای شناخته‌شده و تائید شده در جامعه پزشکی بدل شده است. این اختلال خواب نه‌تنها باعث خستگی، عدم تمرکز و ناکارآمدی ما در رفتارهای روزانه می‌شود که اثر قابل‌توجهی بر بروز اضطراب، افسردگی و حتی بیماری‌های جسمی دارد و به همین دلیل هم محققان توصیه می‌کنند سعی کنید اتاق و محل خواب خود را تا حد ممکن تاریک کنید و اگر امکانش وجود ندارد از چشم‌بندهای مخصوص خواب استفاده کنید تا مانع رسیدن نورد به حسگرهای بینایی خود شوید.

نور در پستوی خانه

اما این ‌همۀ داستان نیست. بسیاری از ما آخرین اقدامی که پیش از به خواب رفتن انجام می‌دهیم نگاه کردن به صفحات نورانی ابزارهای الکترونیکی خود مانند گوشی موبایل، تبلت و کتابخوان الکترونیکی یا ساعت‌های هوشمند است و همین‌طور نخستین کاری که هنگام بیدار شدن از خواب صورت می‌دهیم نیز همین است.

در این بین بسیاری از ما وقتی نیمه‌شب از خواب بیدار می‌شویم، از فرصت استفاده می‌کنیم و نگاهی به این صفحات درخشان می‌اندازیم.

نور سفید ترکیبی از طول‌موج‌های مختلف است. هنگامی‌که رنگین‌کمانی در آسمان رخ می‌دهد ما این فرصت را داریم که برخی از اجزای مریی تشکیل‌دهنده نور سفید را ببینیم. هر یک از این طول‌موج‌های مختلف متناسب با فرکانس و شدت متفاوتی است.

نور آبی انرژی بیشتری نسبت به نور قرمز دارد و برای همین هم کسانی که می‌خواهند در محیط تاریکی کار کنند که نور کمترین اثر را بر دقت و حساسیت بینایی آن‌ها داشته باشد (مانند ستاره شناسان یا محققان محیط‌زیست شب) از چراغ‌قوه‌های نور قرمز استفاده می‌کنند.

عمده دستگاه‌های الکترونیکی اما در شرایط عادی نور آبی بالایی دارند که نه‌تنها شدت بیشتری دارد که باعث خیرگی بیشتر شده و محققان حدس می‌زنند که اثر طولانی‌تری بر رفتار ساعت درونی بدن می‌گذارد.

بسیاری از سازندگان این ابزارها بر همین اساس دست به ابتکارهایی برای کاهش اثر این نورها بر خواب ‌زده‌اند، تغییر نور صفحات نمایش برای ساعت‌های منتهی به استراحت و همین‌طور معرفی ابزارهای مبتنی بر جوهر الکترونیکی (مانند کتاب‌خوان‌های کیندل) و همین‌طور پیشنهاد استفاده از پیش‌زمینۀ تیره ازجمله این تلاش‌ها است.

نتایج تحقیقات بر تأثیر این اقدامات اگرچه در مرحله نتیجه‌گیری قطعی نیست اما نشان می‌دهد که چنین ترفندهایی می‌تواند حداقل از میزان خیرگی، خشک شدن چشم و کاهش اثر خیرگی بر ساعت درونی بدن بکاهد. اما آیا این به معنی توقف کامل اثر این ابزارها است؟

تحقیق جدیدی که البته روی موش‌ها انجام‌شده و تا زمانی که بتوان آن را به‌عنوان گزاره‌ای عمومی مطرح کرد فاصله دارد، نشان داده است که احتمالاً تأثیر فرکانس نور بر اثر آن بر اختلال خواب و ساعت درونی کمتر از چیزی است که بیشتر فرض می‌شد.

بدین ترتیب به نظر می‌رسد شاید منابع نور با رنگ متفاوت با وجودی که ممکن است اثر خیرگی کمتری داشته باشند یا باعث خشکی کمتر یا بیشتر چشم شوند، اما نقش چندان مؤثری بر کیفیت خواب نخواهند داشت.

چراغ‌ها را خاموش کنیم

فارغ از اینکه میزان تأثیر نور یا رنگ و فرکانس آن، هر یک بر خواب چه تأثیری دارد شاید گزینه مناسب و رفتار مناسب این باشد که از مدتی قبل از اینکه به خواب برویم به‌طور کل از این منابع نوری دوری کنیم.

رویدادهای استثنایی ممکن است در طول زندگی ما پیش بیاید که نیازمند توجه به محتوای صفحات نورانی در طول شب باشیم اما استفاده از روی عادت در تمام مدت شب از این ابزارها قطعاً بر کیفیت خواب و سلامت ما اثر می‌گذارد.