خطرات تغییرات اقلیمی/ از بدعهدی آمریکا تا اجرای ناقص معاهده پاریس

به گزارش خبرگزاری مهر موضوع تغییر اقلیم و نقش گازهای گلخانه‌ای و نقش دولت‌ها و کشورهای بزرگ در این حوزه موضوعی است که در سالهای اخیر بخش بزرگی از فعالان محیط زیست را نگران کرده است.

داریوش گل‌علیزاده؛ رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم در این خصوص به گفت و گو با خبرگزاری مهر نشست که در زیر می‌خوانید:

مهر: لطفاً ابتدا درباره تغییرات اقلیمی و مفهوم آن توضیح دهید؟

گل علیزاده: تغییر اقلیم نام پدیده‌ای است که منجر به افزایش میانگین دمای زمین و اقیانوس‌ها شده و به معنای گسترده‌تر شامل تغییرات بلندمدت در الگوی آب و هوای کره زمین است و بدون شک درحال حاضر تغییر اقلیم جدی‌ترین چالش محیط زیست سراسر جهان محسوب می‌شود که سازگاری و مقابله با آن به چالش اصلی کشورها تبدیل شده است.

مهر: عوامل انسانی در تغییرات اقلیمی چه نقشی دارد؟

گلی علیزاده: گازهای گلخانه‌ای که نقش مهمی در تغییرات اقلیمی دارند به صورت طبیعی در جو وجود دارند اما چیزی که باعث تشدید آنها شده و آنها را به یک مخاطره تبدیل کرده، فعالیت‌های انسانی است و در واقع انسان است که با دست بردن در طبیعت باعث تغییر در الگوهای پیش‌بینی شده جوی شده است.

گازهای گلخانه‌ای نقش مهمی در تغییرات اقلیمی دارند این گازها به صورت طبیعی در جو وجود دارند اما فعالیت‌های انسانی آن را تشدید کرده است

مهر: تغییرات آب و هوایی چه آسیب‌های زیست محیطی به همراه داشته است؟

گلی علیزاده: پدیده‌های بسیاری ازجمله افزایش گرمایش جهانی، افزایش توفان‌های گرد و غبار، خشکی تالاب‌ها و رودخانه‌ها، کاهش پوشش گیاهی و به دنبال آن کاهش تنوع زیستی همه و همه ناشی از تغییر اقلیم است و این پدیده به ویژه در دهه‌های اخیر آسیب فراوانی را به محیط زیست جهان وارد کرده است.

مهر: برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی چه باید کرد؟

گلی علیزاده: مبارزه با تغییرات اقلیمی چند دهه‌ای است که در اولویت‌های جهان قرار گرفته و سازمان ملل متحد روز ۲۴ اکتبر را به عنوان روز جهانی مبارزه با تغییرات اقلیمی نام گذاری کرده است. این موضوع همواره مورد تأکید سازمان ملل متحد بوده و آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل نیز در پیام خود در کنفرانس بین‌المللی مقابله با توفان‌های ماسه و گرد و غبار که در تهران برگزار شد، به جهانیان گفت: از رهبران جهان می‌خواهم که برای سازگاری با تغییر اقلیم متحد شوند.

در مساله تغییر اقلیم دو موضوع مطرح است که یکی بحث کنترل انتشار گازهای گلخانه‌ای است که با این کار ضمن کاهش اثرات تغییر اقلیم از تشدید آن نیز جلوگیری شده و این پدیده تا حدود زیادی مدیریت می‌شود. در کنار این موضوع، ما با پیامدهای تغییر اقلیم ازجمله سیل‌، توفان‌های گرد و غبار، خشکسالی و…روبه‌رو هستیم که برای مدیریت این پدیده‌ها باید افزایش سازگاری با اثرات تغییر اقلیم و درنتیجه کاهش آسیب‌پذیری در مقابل این پدیده‌ها در پیش بگیریم

مهر: علت آسیب پذیری ایران از تغییرات آب و هوایی چیست؟

گلی علیزاده: دلیل این آسیب‌پذیری قرار گرفتن ایران در پهنه‌های خشک و نیمه خشک است. پیامدهای این پدیده در کشور ما افزایش سیلاب‌ها به دلیل تغییر در زمان، مکان و شدت دوره بارش‌ها است.
کشور ما به دلیل برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی با موضوع فرسایش خاک و فرونشست زمین روبه‌رو است که به نظر من دو چالش اصلی محیط زیست کشور هستند چرا که فرسایش خاک و فرونشست زمین به هیچ وجه قابل برگشت نیستند.

ایران به دلیل قرار گرفتن در پهنه‌های خشک و نیمه خشک بیشترین آسیب را از تغییرات آب و هوایی می بیند

ممکن است که ما با کنترل منابع انتشار بتوانیم آلودگی هوا را برگردانیم و روند آن را اصلاح کنیم اما زمانی که فرسایش خاک و فرونشست اتفاق می‌افتد دیگر قابل بازگشت نخواهد بود. وقتی پوشش گیاهی در زیستگاه‌های ما آسیب ببیند در کنار آن حیات جانوری نیز آسیب می‌بیند.

مهر: مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم ایران برای مقابله با تغییرات آب و هوایی چه برنامه‌ای دارد؟

گلی علیزاده: در همین راستا و به استناد بند هشت سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری که بحث توسعه اقتصاد سبز را در نظر دارد و در بند هفت آن هم به مدیریت تغییرات اقلیمی اشاره می‌کند، ما دو پیشنهاد را ارائه کرده‌ایم. یک پیشنهاد این است که سازمان حفاظت محیط زیست اقداماتی را در همکاری با دستگاه‌های مسؤول در راستای افزایش سازگاری و تاب‌آوری کشور در مقابل تغییرات اقلیم، کاهش آسیب‌پذیری و برنامه جامع مدیریت تغییرات اقلیمی انجام دهند و این برنامه بتواند یک سند بالا دست باشد.

مهر: ایران بطور مشخص چه اقداماتی برای مقابله با گازهای گلخانه‌ای انجام خواهد داد؟

گلی علیزاده: در معاهده پاریس قرار شد که ایران ۴ درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا ۲۰۳۰ کاهش دهد و از طرفی هم قرار شد که اگر تحریم‌های غرب به طور کامل حذف شود، تا ۱۲ درصد این میزان کاهش گازهای گلخانه‌ای ارتقا یابد ولی هیچ تعهدی داده نشد. ما عضو کنوانسیون تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد هستیم ولی در معاهده پاریس که سال ۲۰۱۵ برگزار شد ما در آنجا هیچ تعهدی نداریم چرا که این تعهد مبنی بر اختصاص ۶۸ میلیارد دلار برای کشور ما هزینه داشت.

ایران دهمین کشور تولیدکننده گاز گلخانه‌ای است که هرچند نقش کمی در این موضوع داریم ولی به عنوان یکی از کشورهایی هستیم که با توجه به وضعیتی که درباره تغییرات اقلیمی، سوختهای فسیلی، ناوگان حمل و نقل اعم از بین شهری و درون شهری و هم صنایع و معادن و … داریم، در این رابطه گازهای گلخانه‌ای تولید می‌کنیم. خوشبختانه با توجه به اقدامات انجام شده مبتنی بر قانون هوای پاک که علاوه بر نواقصی که دارد، قانون رو به جلویی است، کارهای خوبی انجام شده است.

با توجه به اقدامات انجام شده مبتنی بر قانون هوای پاک که قانون رو به جلویی است در کنترل تغییرات اقلیمی می‌توانیم موفق باشیم

در کشور در این رابطه در کاهش صنایع آلاینده، وسایل حمل و نقل و زیرساختهای اصلی اقدامات بسیار خوبی در دست اجرا است. سازوکارهای در نظر گرفته شده در بیانیه آخرین نشست کشورهای عضو بریکس در سپتامبر ۲۰۲۳ می‌تواند در خنثی‌سازی و یا کاهش اثرات تحریم‌های ظالمانه و یک‌طرفه ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران که از موانع اصلی انتقال فناوری و همچنین تأمین منابع مالی مورد نیاز جهت اجرای طرح‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و اقدامات مقابله‌ای با اثرات اقلیمی در کشور است، مثمرثمر باشد.

مهر: نقش کشورهای توسعه یافته در تغییرات آب و هوایی چیست؟

گلی علیزاده: بسیاری از کشورهای پیشرفته و توسعه یافته در دهه‌های اخیر صنعت خود را ارتقا داده و به توسعه اقتصادی رسیده‌اند. این کشورها که از نظر فناوری نیز پیشرفت چشمگیری داشته‌اند، اکنون با فشار بر روی کشورهای در حال توسعه به دنبال این هستند که کاهش انتشار را انجام دهند چرا که خود به اهدافشان رسیده اند.

قرار بود که این کشورها برای کشورهای در حال توسعه نیز حمایت‌های مالی، ظرفیت‌سازی و انتقال فناوری را انجام بدهند تا کشورهای درحال توسعه نیز بتوانند در عین پیشرفت و متناسب‌سازی ظرفیت‌ها، کاهش انتشار و افزایش سازگاری با تغییرات اقلیمی را داشته باشند اما متأسفانه این اتفاق نیفتاده است. در بحث انتشار گازهای گلخانه‌ای کشورهای چین، آمریکا، هند و روسیه با فاصله زیادی از سایر کشورها مثل ایران قرار دارند و حدوداً بیش از ۵۰ درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای از این کشورهاست.

مهر: آمریکا در انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان چه نقشی دارد و چرا به تعهداتش عمل نکرده است؟

گلی علیزاده: میزان انتشار سالانه بیش از ۱۵ تن در سال به ازای هر فرد است و در بین هشت کشور با بالاترین میزان انتشار قرار دارد. آخرین نظرسنجی‌ها در آمریکا نشان می‌دهد بسیاری از مردم معتقدند بحران تغییرات جوی، به وخامتی که سازمان‌های بین المللی از آن سخن به میان می‌آورند نیست. این سیاست‌ها باعث شده است که ایالات متحده نه تنها در زمینه کاهش گازهای گلخانه‌ای موفق نبوده بلکه بر طبق آخرین گزارشات هیأت بین المللی بررسی تغییرات آب و هوایی میزان تولید این گازها در این کشور نسبت به سال ۱۹۹۰ دو درصد افزایش یافته است.

این درحالی است که بسیاری از دانشمندان، کاهش ۵ درصدی تولید گازهای گلخانه‌ای که هدف پیمان کیوتو است را کافی ندانسته و برای داشتن حداقل شرایط قابل قبول زیست محیطی کاهش ۶۰ درصدی گازهای گلخانه‌ای را خواستار شده اند. هم اکنون براساس قوانین فدرال، گاز دی اکسید کربن که عمده ترین گاز گلخانه‌ای به شمار می‌آید به عنوان یک آلاینده محسوب نمی‌شود.

در نتیجه با ادامه افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای که آمریکا سهم بسزایی در آن دارد ایالات متحده همچون چند سال اخیر شاهد وقوع پیامدهای اولیه ناشی از گرم شدن زمین از جمله توفان‌ها و سیلاب‌های سهمگین و در کنار آن آتش سوزی‌های بزرگ در مناطق گرمسیری خواهد بود. در کنار خسارت‌های اقتصادی و اجتماعی فراوانی که این پیامدها در درون آمریکا به دنبال خواهد داشت می‌توان به تأثیر عملکرد این کشور بر سایر کشورهای جهان به خصوص کشورهای آفریقایی و آسیایی اشاره کرد.

مهر: سوابق منفی آمریکا در انجام تعهدات بین المللی این کشور برای کمک به کاهش گازهای گلخانه‌ای چه تأثیری بر هژمونی جهانی آمریکا در موضوع تغییرات اب و هوایی خواهد داشت؟

گلی علیزاده: طبق توافق پاریس، آمریکا متعهد شده بود که تا سال ۲۰۲۵، انتشار گازهای گلخانه‌ای را از ۲۶ تا ۲۸ درصد نسبت به سطح سال ۲۰۰۵ کاهش دهد و ۳ میلیارد دلار هم به عنوان کمک به کشورهای ضعیف در مسیر مقابله با تغییرات آب و هوایی اختصاص دهد. لازم است یادآور شویم ترامپ پیش از این، در سال ۲۰۱۲ موضوع خطر تغییرات آب و هوایی را یک «دروغ» خوانده بود. وی در سال ۲۰۱۳، هم آنرا عملیات فریب چین جهت به زمین زدن اقتصاد آمریکا دانست.

ترامپ در سال ۲۰۱۲ موضوع خطر تغییرات آب و هوایی را یک «دروغ» خوانده بود و در سال ۲۰۱۳، آنرا عملیات فریب چین جهت به زمین زدن اقتصاد آمریکا دانست

در سال ۲۰۱۴ نیز آن را یک «شوخی بسیار پرهزینه» خواند. بنا به نظر اغلب تحلیلگران بازنده بزرگ خروج از توافق پاریس آمریکا بود. هر چند جو بایدن به توافق نامه پاریس برگشت اما در عمل نتوانست به تعهدات بین المللی آمریکا در کمک به کاهش گازهای گلخانه‌ای اقدام مؤثری انجام دهد. این امر باعث شده است تا آمریکا هژمونی جهانی خود را در موضوع مدیریت تغییرات اقلیمی در جهان از دست بدهد.

اکنون بهترین فرصت برای چین به دست آمده تا سکان رهبری این جبش جهانی را به دست بگیرد. اکنون اشارات سازمان بهداشت جهانی و اعضای توافق پاریس نشان می‌دهد که چین نزدیکترین گزینه به رهبری این توافق است. امری که کاریزما و نفوذ جهانی این کشور را افزایش خواهد داد.

مهر: ایران، چین و روسیه بعنوان کشورهای همسو چه اقدامی در مقابله با تغییرات آب و هوایی و کاهش گازهای گلخانه‌ای در برابر هژمونی جهانی آمریکا می‌توانند انجام دهند؟

گلی علیزاده: ایران، چین و روسیه بعنوان کشورها همسو در سیاست‌های جهانی می‌توانند در چارچوب همکاری‌های گروه بریکس دستور کار مشترکی برای مقابله با تغییرات اقلیمی تعریف کنند. این سه کشور عضو گروه بریکس هستند گروهی که که به اقتصادهای نوظهور در جهان شهرت دارند، با ساختار اقتصادی نسبتاً مشابه جزو وسیع‌ترین و پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان محسوب می‌شوند. این کشورها ۴۲ درصد از جمعیت و ۲۴ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را به خود اختصاص داده و سهم بسیار زیادی در انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان دارند.

حرکت سریع در مسیر رشد و توسعه اقتصادی موجب شده که این کشورها مقادیر انتشار بالایی نیز داشته باشند. در نشست اخیر بریکس (پانزدهمین اجلاس بریکس در سپتامبر ۲۰۲۳ در آفریقای جنوبی، ۶ عضو جمهوری اسلامی ایران، آرژانتین، مصر، اتیوپی، عربستان سعودی و امارات متحده عربی به اعضای این بلوک اقتصادی افزوده شده‌اند که به‌طور رسمی در ژانویه ۲۰۲۴ به این گروه خواهند پیوست.

۶ کشور الحاقی به بریکس نیز ۵/۳ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل داده و در انتشار حدود ۵/۷% از انتشار گازهای گلخانه‌ای جهانی سهیم هستند. لازم به ذکر است که چین رتبه نخست انتشار گاز دی‌اکسیدکربن در جهان را داراست. با احتساب میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای توسط اعضای جدید بریکس، بریکس و اعضای جدیدش درمجموع مسؤول انتشار درصد بسیار زیادی از انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان هستند. با توجه به مقادیر بالای انتشار گازهای گلخانه‌ای توسط این کشورها، می‌توان ادعا نمود که موفقیت سیاست‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، بدون مشارکت اقتصادهای نوظهور عضو بریکس امکان‌پذیر نیست.

مهر: چشم انداز همکاری اعضا بریکس برای کاهش گازهای گلخانه‌ای چیست؟

گلی علیزاده: از آنجا که تغییرات اقلیمی تهدیدی بزرگ برای اقتصاد و تجارت جهانی محسوب شده و بر اساس مطالعات انجام گرفته می‌تواند تا سال ۲۰۵۰ منجر به از دست دادن ۲۳ هزار میلیارد دلار در تولید اقتصاد جهانی شود، پنج کشور عضو گروه بریکس همراه با اغلب کشورهای جهان در سند مشارکت ملی خود اهدافی را برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تعیین نموده اند. علاوه بر این بررسی مفاد نشست‌های گروه بریکس به ویژه بیانیه ۲۰۲۳ در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی نیز نشان می‌دهد که موضوع تغییر اقلیم طی سالیان متمادی به عنوان یکی از موضوعات محوری همواره مورد توجه بوده است.

تغییرات اقلیمی تهدیدی بزرگ برای اقتصاد و تجارت جهانی محسوب شده و تا سال ۲۰۵۰ منجر به از دست دادن ۲۳ هزار میلیارد دلار در تولید اقتصاد جهانی شود

مهر: ارزیابی تان از تعهدات چین برای کاهش گازهای گلخانه‌ای چیست؟

گلی علیزاده: چین مهم‌ترین کشور پرچم‌دار جهان در حال توسعه برای مقابله با تغییرات اقلیمی است. سیاست تجاری چین و تغییرات اقلیمی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. سوخت‌های فسیلی ۸۱ درصد از سبد انرژی چین را در سال ۲۰۲۲ تشکیل دادند. انتشار گازهای گلخانه‌ای چین به‌دلیل استفاده از سوخت‌های فسیلی در تولید برق است که حدود ۴۰ درصد از کل انتشار این کشور را تشکیل می‌دهد. بخش صنعتی چین نیز یکی از تولیدکنندگان عمده گازهای گلخانه‌ای است که حدود ۳۰ درصد از کل انتشار این کشور را تشکیل می‌دهد.

بخش حمل‌ونقل چین به‌سرعت در حال رشد است و انتظار می‌رود سهم بیشتری از انتشار گازهای گلخانه‌ای این کشور در آینده را به خود اختصاص دهد. در سال‌های اخیر، چین گام‌های متعددی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای برداشته است. در این راستا، چین شروع به تغییر سیاست‌های تجاری خود به‌سمت ترویج انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش انتشار کربن کرده است.

در این راستا چین تاکنون ۵۴۶ میلیارد دلار در زمینه انرژی‌های نو سرمایه‌گذاری کرده است. دولت چین اهداف بلندپروازانه‌ای را برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تعیین کرده است، ازجمله نیل به وضعیت کربن خنثی تا سال ۲۰۶۰. برای دستیابی به این اهداف، چین سرمایه‌گذاری هنگفتی را در منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی بادی و خورشیدی انجام داده است. افزون بر این، چین به‌طور فعال وسایل نقلیه الکتریکی را در سیستم حمل‌ونقل خود توسعه می‌دهد و در زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی کم‌کربن سرمایه‌گذاری می‌کند. این تلاش‌ها نه‌تنها انتشار کربن را کاهش داده است، بلکه به بهبود کیفیت هوا در مناطق شهری نیز کمک کرده است.