بررسی عقل و اصالت آگاهی در اندیشه استاد ابراهیمی دینانی

به گزارش خبرنگار مهر، نشست رونمایی و معرفی کتاب «عقل و اصالت آگاهی در اندیشه ابراهیمی دینانی» عصر روز گذشته با حضور اسماعیل منصوری لاریجانی، استاد فلسفه و عرفان و رئیس گروه حکمت علوی دانشگاه امام حسین (ع) و نویسنده کتاب، معصومه قربانی آندره سی در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه برگزار شد.

قربانی در ابتدای سخنانش درباره ابراهیمی دینانی گفت: به عقیده من دکتر ابراهیمی دینانی یک حکیم متاله، متکلم حاذق و عارف روشن ضمیر هستند. ایشان روش فلسفی منحصر به خودشان را دارند و کسی هستند که سالهای زیادی از عمر خود را صرف فلسفه و طی کردن این مسیر علمی کردند.

وی افزود: به عقیده دکتر منصوری لاریجانی، دینانی فیلسوف وطن است اما به عقیده من ایشان فیلسوف وطن غریب هستند به این معنا که اندیشه‌هایشان به درستی و واقعی شناخته نشده است. به تعبیر من دینانی دریای آب شیرین است که هرکسی با ظرف وجودی خود نزد استاد می‌رود و بهره می‌برد. یکبار یکی از همکاران در جمعی می‌گفت با یکی جمله از دکتر دینانی مقاله نوشته است و وقتی با یک جمله از ایشان می‌توان مقاله نوشت یعنی دکتر دینانی دریای در و گوهر است.

این نویسنده و پژوهشگر ادامه داد: دکتر دینانی در تمام آثارشان از عقل، علم و آگاهی استفاده کردند. ایشان فلسفه را به زبان ساده و گویا برای همه بیان می‌کنند و به نظر من هیچ‌کس اندازه ایشان نمی‌تواند غور در معانی داشته باشد. از نظر ایشان جمله ساختن کار بسیار سختی است. ایشان در جوانی کتاب «قواعد کلی فلسفه» رh می‌نویسند و پایبند به فلسفه باقی می‌مانند. در طول حیات فلسفی‌شان نظریه عقلی‌شان را بسط می‌دهند و به تکامل می‌رسند. نیاز زمانه را درک می‌کنند و در هر دوره و زمانه‌ای متناسب با آن می‌اندیشند و می‌نویسند. اهل دیالوگ هستند و با حکماً، عرفا و متکلمان گفتگو می‌کنند و جواب سوالاتشان را می‌دهند و از این نظر کمتر کسی اینچنین مسلط به تحلیل امور است.

قربانی با بیان اینکه بنیان اندیشه‌های دینانی عقل و آگاهی است گفت: ملاصدرا شش تعریف از عقل آورده که من همه آنها را به صورت مفصل در کتاب آوردم و معرفی کردم اما استاد دینانی نظریه عقلی منحصر به خودشان را دارند و نظرشان به حکماً نزدیک است. در کتاب اخیرشان هم اشاره کردند که همه حقیقت آدمی، عقل است. از نظر ایشان عقل مرتبه‌ای از وجود است که قید ندارد اما در عین حال محدود و متناهی است به همین جهت هم می‌توان ایشان را یک فیلسوف عارف و موحد معرفی کرد. از نظر ایشان عقل موجودی است که توقف ندارد و عقلی که مدنظرشان است به جسم و کالبد محدود نمی‌شود بلکه درون حقیقت انسان به ظهور می‌رسد به بیان دیگر یکجور عقل بسیط و مجرد از ماده است.

نویسنده کتاب «عقل و اصالت آگاهی در اندیشه ابراهیمی دینانی» ادامه داد: به عقیده دکتر دینانی، ذهن ظرف آگاهی و آگاهی مظروف ذهن نیست؛ آگاهی همان ذهن است و اتفاقاً عنوان کتاب هم به همین خاطر به عقل و اصالت آگاهی اشاره می‌کند و با مشورت خود استاد انتخاب شده است. از نظر ایشان آگاهی، ذومراتب است ولی در عین حال مراحل مختلف آگاهی به وحدت آگاهی لطمه نمی‌زند.

قربانی گفت: در گفتگوی اخیری که با ایشان داشتم به من گفتند که به تازگی دریافتند «تصور، تصدیقِ من است.» چون تصدیق، مسیر اندیشه را عوض می‌کند و کارساز است و جنگ اصلی انسان در مرحله تصدیقات است. به باور ایشان پاک شدن ذهن از تصور خطا و احتمال کذب راهی برای رسیدن به حقیقت است که راه بسیار سختی هم است. علاوه بر این، استاد دینانی در سال‌های اخیر خیلی درباره موضوع «ادراک من» اندیشیدند و نوشتند مثل کتاب «من» و جز «من» ایشان هم با همین محور نوشته شده است. به عقیده ایشان «من» کلید معرفت است و آگاهی انسان توسط «من» درک می‌شود؛ به همین خاطر هم، هر انسانی بگوید «من می‌دانم» درواقع وارد ساحت ربوبی و فلسفه شده است. اندیشیدن فعال به انسان هویت می‌دهد و ظهور واقعی انسان به میزان اندیشه و آگاهی اش بستگی دارد و چون اندیشیدن توسط «من» صورت می‌گیرد پس سلوک انسان هم به واسطه من تعریف می‌شود. ایشان وادی جهل مرکب را ورطه هلاکت می‌دانند.

در ادامه این نشست منصوری لاریجانی به بیان توصیف ویژگی‌های ابراهیمی دینانی پرداخت و گفت: عنوان یک کتاب خیلی مهم است و خانم دکتر قربانی به درستی عنوان «عقل و اصالت آگاهی» را برای این کتاب انتخاب کردند. خیلی مهم است که ما تعریف عقل را بدانیم چون «عقل» شریف‌ترین مخلوق خداست و معیار شناخت، عقل است. علاوه بر این، عقل شناختش را از خدا و نور می‌گیرد. فارابی، ابن‌سینا و ابن رشد می‌گویند وجه ممیز انسان با غیر، عقل انسان است. البته این را هم باید گفت که عقل مرتبه‌های مختلف دارد. عقل اگر تنزل پیدا کند می‌تواند بمب و سلاح شیمیایی بسازد. پس عقل اگر در بند خدا باشد شریف است. من و شما هم اگر چیزی از طریق عقل می‌فهمیم باید به خدا بسپاریم.

وی با اشاره به اینکه عقل فعال، واسطه ما و خداوند است افزود: هرکسی که عقل دارد باید بیندیشد و فیلسوفی کند. سخن سهروردی در عقل سرخ هم همین است که نماینده خدا در آفرینش، عقل کل است.

منصوری لاریجانی سپس به بیان شیوه آشنایی‌اش با ابراهیمی دینانی پرداخت و توضیح داد: سابقه آشنایی من با استاد به سال ۱۳۶۲ برمی‌گردد. زمانیکه ایشان در دانشکده الهیات درس می‌دادند. بنده نزد ایشان اسفار اربعه، شواهدالربوبیه و آثار ابن‌سینا را خواندم و به خوبی با ایشان و آثار و تفکراتشان آشنا هستم. استاد دینانی ۱۱ سال درس حوزه خوانده، فقه و اجتهاد را خوب فهمیده و جزو شاگردان علامه طباطبایی بوده است ضمن اینکه عقل و فهم فلسفی خوبی دارند. این مسئله مهمی است چون خیلی‌ها کتاب فلسفی می‌نویسند اما فهم فلسفی ندارند.

بهترین راه نجات یک جامعه برای مبارزه با دین ستیزی راه‌انداختن گفتمان علمی- فلسفی است

این استاد دانشگاه اضافه کرد: دینانی را فیلسوف گفتگو نامیدند اما ایشان علاوه بر گفتگو نوعی همنوردی هم می‌کنند. خیلی حساس هستند اما آداب گفتگو و هم‌نوردی را خوب بلدند و اگر با کسی گفتگو کنند که این آداب را بلد نباشد او را حسابی ضربه فنی می‌کنند. علاوه بر این، شناخت و فهم درستی از فلاسفه دارند و علاوه بر نقادی، وقادی هم می‌کنند. وقادی یعنی روشنگری و اصلاح کردن.

منصوری لاریجانی ادامه داد: عقل دکتر دینانی جوششی است و این نوع عقلانیت در آثار اخیرشان هم دیده می‌شود در حالی که آثار قدیمی‌ترشان بیشتر حاصل عقل کوششی است. به عقیده ایشان عقل و آگاهی توقف ندارد و حتی ما وقتی می‌خوابیم عقل دارد کار می‌کند منتها به عالم خیال می‌رود. پس عقل، مدام می‌اندیشد و از نظر دینانی عشق، محبت و شهود محصول عقل هستند به همین جهت هم انسان اگر به عقل فعال برسد به یک زبان مشربی و واحد سخن می‌گوید مثل سهروردی.

وی افزود: یکی دیگر از مفاهیمی که دکتر دینانی در سالهای اخیر خیلی روی آن کار کردند، مفهوم «من» است. از نظر ایشان فقط وقتی پای خدا به میان می‌آید «من» وجود ندارد و اتفاقاً کتاب «من» و جز «من» دینانی هم با همین محوریت نوشته شد.

این استاد فلسفه و عرفان گفت: بهترین راه نجات یک جامعه برای مبارزه با دین ستیزی و خدا ستیزی راه‌انداختن گفتمان علمی- فلسفی است. چون از طریق این گفتمان سفره‌ای پهن می‌شوند که همه باهم آشتی می‌کنند. یکی از خطاهای ما در معرفی خدا و دینداری این است که ما خدا را در دل مردم نیاوردیم بلکه آن را تبدیل به یک لفظ و مفهوم کردیم و خب لفظ و مفهوم هم که زود از ذهن انسان می‌پرد. خدا را نباید در اصالت مفاهیم قرار داد وگرنه خیانت بزرگی به ساحت خدا کردیم.

منصوری لاریجانی در پایان در خصوص کتاب «عقل و اصالت آگاهی در اندیشه ابراهیمی دینانی» قربانی گفت: منابع و رفرنس‌های کتاب خیلی خوب است و نویسنده تطبیق‌های خوبی در این کتاب داده است. پیشنهاد من به ایشان این است که در یک اثر مجزا هم به صورت مفصل به موضوع عقل و اصالت آگاهی بپردازند.