تریاک چطور به ایران رسید؟

اگرچه تریاک یا همان «افیون»، توسط اعراب به ایران آورده شد، اما باتوجه به همزمانی تشکیل کمپانی هند شرقی با اوایل تشکیل دولت صفویه و فعالیت این کمپانی در تولید و قاچاق تریاک به چین، ایران و برخی کشورهای دیگر که سرانجام منجر به جنگ‌های تریاک بین انگلیس و چین شد، این کمپانی و عمال داخلی آن در معتاد کردن ایرانی‌ها نقش فراوانی داشتند و از همین رو سیاست استعمارگران انگلیس در اشاعه اعتیاد ایرانیان در این عصر را باید عامل مهمی تلقی کرد.

تجارت مواد مخدر قبل از مشروطیت در ایران

عملا از سال ۱۷۸۰ میلادی تجارت تریاک بین ایران و انگلیس شروع شد.

تجارت مواد مخدر رونق گرفت و تریاک ایران به چین، اروپا و انگلیس صادر شد و مدارکی در دست است که معتادان لندنی بنا به نوشته حسین کوهی کرمانی جنس خوب تریاک ایرانی را شناختند و در اوایل، انگلیسی‌ها تریاک ایران را خوب می‌خریدند و به این ترتیب زارعان ایرانی دست از کشت گندم برداشته و به کشت تریاک پرداختند.

اقدامات فوق و وضعیت بد مالی مملکت ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی باعث شد ایران در ردیف صادرکنندگان تریاک قرار گیرد و بر مبنای تحقیق بسیاری از محققین پیشرفت صنعت یا در واقع انقلاب صنعتی قرن نوزدهم سیل کالاهای ساخته شده را به شرق و از جمله ایران روانه کند و ایران در مقابل بازارهایی که از صنایع قدیمی از دست داده بود، به کشت خشخاش و صدور تریاک روی آورد و ابتدا شهرهای اصفهان و شیراز که با خارج از کشور روابط تجاری داشتند و سپس همدان، ری، کرمان و سیستان و خراسان و خوزستان و در نهایت گیلان و مازندران به زیر کشت خشخاش رفتند.

در سال ۱۸۸۰ میلادی، میزان کشت خشخاش و محصول تریاک رو به فزونی گذاشـت بـه طوری که میزان محصول اصفهان که در سال ۱۸۵۹ فقط ٤٢ هزار پوند بود در اوایل قرن بیستم به ۸۷ هزار پوند بالغ شد و سرانجام کار به جایی رسید که نیومی مورخ مشهور انگلیسی در کتاب مشرق نوشت: «از ٢٦ استان ایران ۱۸ استان فقط خشخاش می‌کارند و در ایران منطقه‌ای وسیع‌تر از مصر در زیر کشت خشخاش است.»

مصرف تریاک در دوره قاجار

در دوره قاجار که کشت گسترده خشخاش به منظور صادرات آغاز شد، تریاک در صندوق‌های ۱،۲ شاهمنی (حدود ۶۰۰ کیلویی) صادر می‌شد. در سال ۱۸۵۹ میلادی ۳۰۰ صندوق، در سال ۱۸۸۹ میلادی ۱۸۸۶ صندوق تریاک و در سال ۱۹۰۷ حدود ۱۰ هزار صندوق از ایران صادر شد که رشد سریع تولید این محصول را نشان می‌داد.

به نوشته دانشنامه برتانیکا چاپ ۱۹۱۱ میلادی؛ سود قابل توجه فروش تریاک موجب شد تا زمین‌های مخصوص کشت غلات، پنبه و محصولات دیگر به کاشت خشخاش اختصاص پیدا کند و نتیجه آن یک قحطی بزرگ در سال‌های ۱۸۷۱ تا ۱۸۷۲ میلادی بود که خشکسالی و عوامل دیگری هم در آن دخیل بودند. به ویژه در اصفهان که رودها و نهرهای زیادی در آن واقع بود. در شیراز، بهبهان و کرمانشاه بیشتر زمین‌ها به کشت این محصول اختصاص یافت و همین موجب کمیابی و گرانی گندم و غلات دیگر شد. مرغوب‌ترین تریاک معروف به «تریاک عربستانی» در دزفول و شوشتر کشت می‌شد و تریاک یزد و ساری و بابل نیز تریاک مرغوبی بود.

در دوره قاجار که ایران در تماس فزاینده با دنیای غرب و بازارهای جهانی قرار گرفت، تریاک به کالای تجاری تبدیل شد و تولید و تجارت آن فزونی گرفت. این افزایش در تولید و تجارت می‌توانست قابلیت دسترسی به آن را آسان‌تر و زمینه برای مصرف بیشتر آن را فراهم کند. با گذار موفقیت‌آمیز ایران از اقتصاد معیشتی به اقتصاد تجاری، درآمد روستاییان افزایش یافت و به آنان مجالی برای خرید اقلام جدید، پس‌انداز پول و مصرف کالاها و موادی از جمله تریاک داد که پیش از این نمی‌توانستند مصرف کنند.

این تولید وتجارت شوم چندان توسعه یافت که صغیر و کبیر، پیر و جوان را به دام خود انداخت. حتی برای آرام کردن بچه‌ها به آنها "کیف" یعنی تریاک به اندازه یک ماش می‌دادند.

به این ترتیب در میانه قرن نوزدهم مصرف تریاک به طرز چشمگیری افزایش و تریاک‌کشی تقریباً در هر گوشه‌ای از ایران دیده شد. مردان در قهوه‌خانه‌ها از این کار به عنوان تفریح اجتماعی استفاده می‌کردند.

نقش سیمبانان و کارگران هندی خطوط تلگراف را در گسترش و آموزش تریاک‌کشی در ایران بی تأثیر ندانسته‌اند، به طوریکه از ۱۳۲۰ ق پیش قراولان قاچاقچیان این ماده مخدر، در لباس درویشان هندی در خراسان و کرمان پراکنده شدند و به تریاک‌کشی روی آوردند. شیوع اعتیاد به تریاک در عصر قاجار آن چنان اوج گرفت که آن را به معضلی اجتماعی تبدیل کرد و در عصر پهلوی نیز همچنان پابرجا باقی ماند.

رواج تریاک در میان مردم ایران

تریاک به تدریج چنان در میان مردم ایران رواج یافت که حتی برای خواباندن و آرام کردن کودکان به آنان تریاک می‌خوراندند و حتی برای سرماخوردگی نیز از تریاک به صورت کشیدنی یا خوراکی استفاده می‌کردند.

نگاهی به تاریخچه قانونگذاری ایران در رابطه با مواد مخدر

اگرچه چهار هزار سال پیش این ماده افیونی کشف شد و در ایران نیز از دوران صفویه و قاجاریه استعمال آن رونق یافت، اما قوانین مرتبط با مواد مخدر در دوران مذکور جنبه حمایتی و کنترلی داشت، اما با گسترش مصرف آن از زمان ناصرالدین‌شاه قاجار، مجلس شورای ملی از سال ۱۲۸۱ به بعد به منظور پیشگیری از جرایم و اصلاح مجرمان مرتبط با مواد مخدر در مقام وضع مقررات محدود و مربوطه برآمدند. قانون تحدید تریاک از زمره قوانین مصوب آن دوران بوده است که بیشتر بر دریافت عواید مالیاتی و تخصیص حق الزحمه در ازای تسلیم سوخته تریاک و اعمال ضوابط مربوطه تأکید داشته است.

۴۷۴۷