قاتل خاموش «جان» می‌گیرد

به گزارش تابناک، زهره شریفی در یادداشتی در ضمیمه جامعه امروز روزنامه اطلاعات نوشت: البته بر اساس بعضی از گزارشها این تعداد به 12 هزار نفر هم رسیده است. این واقعه دردناک در «لندن»، معروف‌ترین شهر اروپا که از هر نظر به خود می‌بالید رخ داد. 

قاتل این چندین هزار نفر، «مه‌دود» غلیظی (سمی متشکل از دی‌اکسید گوگرد) بود که در اثر به‌کارگیری بیش از اندازه زغال‌سنگ در کارخانجات صنعتی و اجاق‌های آشپزی خانه‌ها همراه با سرمای هوا همه شهر را فرا گرفت.

به ظاهر چنین اتفاقی غیرممکن است اما به سادگی در چند روز چنان بلایی سر این شهر و مردمانش آورد که به نوشته روزنامه تلگراف، «مصیبت این مه‌دود فقط هنگامی احساس شد که مأموران کفن و دفن از تمام شدن تابوت‌ها خبر دادند و همه گل‌های گل‌فروشان فروخته شد». 

البته این پایان ماجرا نبود و عوارض تنفسی ناشی از انتشار این مه‌دود غلیظ تا ماه‌ها ادامه داشت و منجر به مرگ تعداد قابل  توجهی از استشمام‌کنندگان آن هوای آلوده شد.

مه‌دود به مدت پنج روز متوالی در لندن گسترش یافت و شعاع دید در خیابان‌های شهر به کمتر از یک متر تنزل پیدا کرد. ماشین‌ها در مسیر حرکتشان یا به حال خود رها شده بودند یا به وسیله پلیس به خارج از جاده هدایت می‌شدند. دود حتی به درون ساختمان‌ها هم نفوذ کرده بود و پرستاران نمی‌توانستند همه طول سالن‌های بیمارستان را ببینند.

سالن‌های سینما هم به روایت شاهدان به دلیل ورود دود و تار شدن تصویر پرده نمایش تعطیل شده بودند. تمامی پروازها لغو و حرکت قطارها کاملا متوقف شده بود. به نقل از یکی از شاهدان «روزهای وحشت‌انگیزی بود، هر وقت بیرون می‌رفتی و سالم برمی‌گشتی احساس خوشبختی می‌‌کردی. من به یاد دارم که کمک‌راننده‌های اتوبوس‌ها مشعل به دست جلوی اتوبوس می‌ایستادند و به راننده‌ها کمک می‌کردند تا راه را پیدا کنند».

نخستین آلاینده‌ها

این نوع آلودگی‌ها در فضاهای پرجمعیت از جمله محیط‌های شهری که در چندین سال اخیر «آلودگی هوا» یا «پدیده وارونگی» برای همه مردمشان تعریف شده است، قدمتی طولانی دارد و تنها در مسیر زندگی بشر، شکل و شمایل و البته شدت اثرگذاری‌اش فرق کرده است. 

انسان‌های اولیه پس از کشف آتش، اولین آلاینده‌های متأثر از فعالیت بشر را وارد هوا کردند. انسان از آتش برای گرمایش و به مرور برای پخت غذا و ساخت ابزار و حتی پیام‌رسانی با دود و انجام مناسک آیینی بهره می‌برد. با یکجانشینی و گسترش تمدن‌ها کم‌کم استفاده از انواع سوخت‌ها افزایش یافته و دودکش‌ها در معماری ساختمان‌ها پدید آمدند تا آلودگی را به خارج از فضای داخلی منتقل کنند؛ تا جایی که از دو هزار سال قبل اولین اعتراضات به آلودگی هوا به صدا در آمد. 

مطابق آنچه در منابع تاریخی آمده، «سنکا»، فیلسوف رومی، هوای روم را «سنگین» و دودکش‌ها و هواکش‌های شومینه‌ها و آشپزخانه‌ها را که حکم هودهای امروزی را داشت «تولیدکننده بوی بد» توصیف می‌کند: «وقتی من از هوای سنگین رم و بو‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بد دودکش‌ها که‌ می‌چرخیدند و بخارات بیماری‌زا و دوده را به هوا‌ می‌ریختند خارج شدم، در حالت خود تغییر احساس کردم.»

این هوای سنگین و آلوده روز به‌روز بیشتر می‌شود تا این که نشانه‌هایی از شدت و در پی آن یافتن راه‌حل‌هایی برای کنترل این شرایط را می‌توان در قرون وسطی میان نقل‌قول‌های تاریخی یافت، آنجا که همسر «هانری دوم»، پادشاه انگلستان، قصر خود را در لندن به خاطر آلودگی هوای ناشی از سوخت چوب ترک می‎کند یا «ادوارد اول» که در اوایل قرن سیزدهم در انگلستان پادشاهی می‌کرد با تشخیص خطرناک بودن هوای دودآلود و مه‌آلود لندن در اولین اقدام برای کنترل آلودگی هوا سوزاندن زغال‌سنگ دریایی را ممنوع و مجازات آن را مرگ اعلام کرد.

البته این ممنوعیت، تأثیری در کنترل آلودگی هوا نداشت و مردم با روی آوردن به قطع درختان جنگل‌ها و استفاده از چوب و هیزم و زغال گیاهی به جای زغال‌سنگ، آلودگی بیشتری تولید کردند. 

اما اصل ماجرا از آنجایی شروع می‌شود که جهان وارد مرحله صنعتی شدن و سرمایه‌داران مشغول راه‌اندازی کارخانه‌ها به خصوص در کشورهای ثروتمند از جمله انگلستان می‌شوند. در این میان با وجود تلاش دولت‌ها برای مقابله با آلودگی ناشی از این شرایط جدید، همچنان هوای کشورهای اروپایی رو به آلوده‌تر شدن بود. 

اقدامات بی‌فایده

با آغاز دوره انقلاب صنعتی، انگلستان که خود در این میان یکی از عوامل گسترش آلودگی در هوای جهان بود، بیشتر از دیگر کشورها در جهت حل این بحران اقدام کرد؛ تا جایی که پارلمان انگلستان حدود 204 سال پیش، «کمیته آلودگی هوا» را تشکیل داد تا درباره استفاده از موتور بخار و کاهش آسیب‌های آن تصمیم‌گیری کند. 

این کار هم نتیجه‌ای را که باید به همراه نداشت؛ چنان که در سال ۱۸۷۳ میلادی، اولین مه ماندگار و غیرمعمول لندن به سراغش آمد که ۲۶۸ کشته باقی گذاشت. همچنین چند سال بعد از آن، مه‌گرفتگی‌ دیگری تا چهار ماه در شهر باقی ماند و هیچ تصمیمی هم برای رفع آن گرفته نشده بود، چرا که در نقطه اوج انقلاب صنعتی و وابستگی آن به زغال‌سنگ، هیچ جایگزینی برای این ماده سوختنی وجود نداشت. 

از اواخر قرن نوزدهم موتورهایی که با بخار کار می‌کردند به تدریج پا به عرصه گذاشتند و حتی آتش‌هایی که با گاز ایجاد می‌شد در خانه‌های لندن مورد استفاده قرار گرفت. در پی آن آلودگی‌های صنعتی از مرکز شهر به حومه رفته و اندکی از حضور این مه‌گرفتگی‌ها در شهر کاسته شد. 

گرچه این اقدامات و تحولات در جایگزینی سوخت‎های آلوده، اندکی از آلودگی هوا کم کرد اما داستان دیگری شروع شد و آن ورود آلاینده‌هایی از جنس دیگر بود که با آغاز قرن بیستم و فراگیر شدن صنعت برق و آمدن لوکوموتیوها و خودروها بروز پیدا کرد. این‌جا بود که حمل و نقل پا به‌پای کارخانه‌ها آلودگی تولید می‌کرد. 

در این میان همزمان با گسترش صنعت ماشین‌سازی و تولید خودرو و شلوغ شدن خیابان‌ها و از همه مهم‌تر غرق شدن جهان در جنگ‌های جهانی اول و دوم، همه تلاش‌ها برای مهار آلودگی هوا به حاشیه رفت.

این مسأله در شرایطی پیش آمد که فاجعه جدیدی در راه بود؛ شکل جدیدی از مه‌دودها که برای ما هم ناآشنا نیست. وارونگی هوا پدیده‎ای است که برای اولین بار با جان باختن 63 نفر در دره‌ای صنعتی در کشور بلژیک بدون تعارف خود را به جهانیان نشان داد؛ مه دودی که به علت وارونگی در فضایی محدود محبوس شد و به غیر از گرفتن جان آن 63 نفر، هزاران تن دیگر را بیمار کرد. جندسال بعد نمونه دیگری از آن در آمریکا رخ داد که باعث مرگ 17 نفر و بیمار شدن عده قابل توجهی از شهروندان منطقه پنسیلوانیا شد. 

مدیریت وضعیت

در عصر حاضر، هر دو این پدیده‌ها چه آلودگی هوا و چه وارونگی دما نفس به نفس با مردم جهان به خصوص در شهرهای بزرگ صنعتی زندگی می‌کنند و سالانه جان هزاران نفر را می‌گیرند. کشور خودمان نیز در چند دهه اخیر یکی از قربانیان اصلی این پدیده‌ است که به صورت پنهانی هرسال به مرگ چند صد ایرانی می‌انجامد. 

تمامی کشورهای جهان خواسته و ناخواسته درگیر چنین آلودگی هستند اما مسأله اصلی، مدیریت این وضعیت و دست‌کم کنترل شرایط در جهت کمتر آسیب رساندن به مردم است، چنان‌که کشوری مانند انگلستان با آن که در تاریخ، سخت‎ترین روزها را به جهت دست و پنجه نرم کردن با این پدیده شوم تجربه کرده بود اما در نهایت بعد از فاجعه بزرگ 70 سال پیش لندن که از آن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فاجعه‌های زیست‌محیطی و بدترین فاجعه مرتبط با آلودگی هوا در بریتانیا یاد می‌شود فشار افکار عمومی باعث شد مجلس بریتانیا مصوبه‌ای را تحت عنوان مصوبه «هوای پاک» تصویب کند. 

این مصوبه، سوزاندن زغال‌سنگ در منازل را محدود کرد و به موجب آن، کارخانه‌ها به مناطق اطراف و دور از شهرها منتقل شدند که در زمان خود اقدام کمی نبود. این اقدامات تا جایی پیش رفت که در حال حاضر آن شهر تاریخی پر از مه‌دود در فهرست «شهرهای با کمترین آلودگی» یا «وضعیت سبز» قرار گرفته است.