زنان و رویش دموکراسی در ایران / اخلاق مادرانه ضرورت مرحله دموکراسی سازی در ایران

گروه اندیشه: فصلنامه مطالعات ایرانی پویه، شماره‌ ۲۳، پائیز ۱۴۰۲ با عنوان زنان و رویش دموکراسی در ایران به زودی منتشر می‌شود. در این شماره برخی مطالب چون دل عزم صلح دارد از مینو مرتاضی، انکشاف امر زنانه از سمانه سهرابی، سرداران رؤیاهای سپید از زهرا حیدرزاده، راه دشوار است و منزل دور از محترم رحمانی، افقی که زنان برای دموکراسی گشوده‌اند از معصومه علی اکبری، نقش زنان در استقرار دموکراسی از سعید درودی، فریادبرآورده از گوش از حمید حسینی، زنان از دیدگاه شدن تا مواجهه با نگاه از طهمورث امیران، عشق و دموکراسی از حسن محدثی منتشر شده است.

سرمقاله فصلنامه، به قلم سردبیر آن دکتر مسعود پدرام به «زنان و رویش دموکراسی در ایران» پرداخته است به شرح زیر است:

تاریـخ زنـان ایـران نوشـته نشـده اسـت. بـا وجـود فشـارها و تبعیضـات زیـاد، زنــان بــا رویــه ای صلح آمیــز و مراقبتــی تــوأم بــا غم خــواری و دلســوزی، زندگــی را اســتمرار بخشــیده و بـه یـک معنــا، بخشــی مهــم از تاریــخ ایــران را به وجــود آورده انـد. امـا طنـز تلـخ ایـن اسـت کـه زنـان در ایـن تاریـخ بـه حاشـیه رانـده شــده اند و عاملیــت و نیــروی فعــال و زندگی بخــش آن هــا نادیــده گرفتــه شــده اسـت.دو نیــروی فراگیــر و ســرکوبگر، برآمــده از جامعــه و دولــت، بزرگتریــن مانــع بـرای روایـت تاریـخ زنـان محسـوب می شـوند. از یـک سـو جامعـه اقتـدار مردانـه را در قلمـرو فرهنـگ، بـا تکیـه بـر سـنت و عـرف، بـه ویـژه تفسـیرهای سـنتی-مردانــه از مذهــب، بازتولیــد کــرده و در زیســت جهان ایرانــی زن را بــه لحــاظ هستی شـناختی فروتـر از مـرد جایـگاه بخشـیده اسـت. از سـویی دیگـر، دولـت در قلمـرو سیاسـت و در سـایه ی فرهنـگ جامعـه، از طریـق مراقبت هـا و تنبیه هـا ایـن اقتـدار را تحکیـم بخشـیده و حافـظ نظمـی پدرسـالارانه شـده اسـت .

در کنــار ســاختارها و نهادهــا و رویه هــای دیرپــای عــرف و ســنت در ایــران، اندیشـه و نهادهـای مـدرن، از جملـه نهادهـای آموزشـی و رسـانه ای، به تدریـج در جامعــه گســترش پیــدا می کننــد و متأثــر از ایــن گســترش، بخش هایــی از جامعـه ی زنـان بـه فعالیت هـای اجتماعـی و سیاسـی می گراینـد؛ در ایـن فراینـد دو مفهـوم مشـارکت در امـر عمومـی و مطالبه ی حـق، بـه صورت هـای مختلـف و طـی مراحلـی در دایـره ی آگاهـی تعـداد بیشـتری از زنـان قـرار می گیـرد. امـا وضعیــت مــدرن بــا وجــود ظرفیت هایــی کــه می گشــاید، موفــق نمی شــود از کالایـی شـدن بـدن زن جلوگیـری کنـد؛ چـه بـه عنـوان یـک کالای جنسـی، چـه یـک نیـروی کار ارزان بـرای تولیـد سـود. بیــرون آمــدن زنــان از قلمــرو خصوصــی و حضــور در قلمــرو عمومــی، به ویــژه مشـارکت در جنبش هـای اجتماعـی، کـه حکایـت از درآمیختـن زنـان بـا رویه هـا، اندیشه ها و نهادهـای مـدرن دارد، در وهله ی اول امـکان ایفـای نقـش زنـان در رویـش دموکراسـی را بـه ذهـن مـی آورد؛ امـا از آن جـا کـه ایـن نـوع از فعالیت هـای زنـان معمـولا در ذیـل همیـاری بـا مـردان تفسـیر می شـود، سـخن گفتـن از نقـش تعیین کننــده ی زنــان در رویــش دموکراســی در ایــران کاری دشــوار اســت.

در یــک بازنگــری تاریخــی می شــود دریافــت کــه زنــان در تلاش هــای خــود در بیــش از یکصــد ســال اخیــر توانســته اند در جایــی پنــاه بگیرنــد کــه زمینــه ســاز تأثیرگــذاری جــدی و تعیین کننــده ی آنهــا در رویــش دموکراســی در ایــران اســت. تــلاش زنــان طــی ســال ها بــرای احقــاق حقــوق و بازنمایــی هویــت و در نهایـت رهایـی خـود، آن هـا را به تدریـج به سـوی فضایـی می کشـاند کـه در میـان دو عرصه ی قدرتمنـد دولـت و جامعـه قـرار دارد؛ عرصه ای کـه جامعه ی مدنـی خوانـده می شـود. بـه بیانـی دیگـر زنـان در تلاش هـای تاریخ سـاز خـود نـه تنهـا جامعه ی مدنـی را بـه عنـوان پناهگاهـی بـرای خـود کشـف می کننـد، بلکـه آن را توســعه می بخشــند و عناصــر نویــی در آن خلــق می کننــد. در ایـران امـروز حضـور فزاینـده و گسترده ی زنـان در جنبش هـای اجتماعـی دهه هــای اخیــر و در جامعــه ی مدنــی، در دوره ی پــس از انقــلاب یــک واقعیــت آشــکار اســت و بــه تقویــت بخشــی از عناصــر ایجادکننــده و اســتحکام بخش دموکراسـی کمـک کـرده و تـا انـدازه ی زیـادی هـم دیـده شـده اسـت. امـا مسـئله ایـن اسـت کـه زنـان در ایـن نـوع از فعالیـت در قلمـرو عمومـی و جامعه ی مدنـی از آن جهــت مــورد توجــه قــرار می گیرنــد و دیــده می شــوند کــه توانســته اند کاری شــبیه بــه مــردان انجــام دهنــد. اضافــه کــردن خیــل زنــان بــه مــردان در فعالیت هــای مدنــی و جنبش هــای اجتماعــی، مــا را بــه فهمــی کامــل و ژرف از جایــگاه زنــان در رویــش دموکراســی نمی رســاند. از ایــن زاویــه لایه هــای زیریــن تأثیــر واقعــی حضـور فعــال زنــان در جامعــه ی مدنــی کــه رو بــه ســوی ســاختن بنیادهــای دموکراســی اصیــل دارد، پنهــان می مانــد.

بــرای رســیدن بــه درک عمیق تــری از نســبت زنــان و دموکراســی در ایــران و بــرای آشــکار شــدن لایه هــای زیرینــی کــه در وهلــه ی اول در نظــر نمی آیــد، توجـه بـه وجهـی از هسـتی زنانـه کـه در فلسـفه ی سیاسـی بـا دموکراسـی پیونـد می خـورد و آشـنایی بـا نظریه هـای پرداختـه شـده در ایـن زمینـه ضـروری اسـت؛ نظریه هایـی کـه در نهایـت راهنمـا و مبنـای تجویـز بـرای کنـش می شـوند. امـا در ایـران دچـار فقـر نظریاتـی قابل اعتنـا در خصـوص موضـوع زن هسـتیم، چـه رسـد بــه نظریاتــی زنانــه در مــورد دموکراســی. بی تردیــد در ایــن مــورد نظریه پــردازان غربـی جلـودار بـوده و در مکاتـب مختلـف فلسـفی و سیاسـی بـه مسـائل زنـان پرداخته انــد. در اروپــای غربــی و امریــکای شــمالی از نیمــه ی ســده ی نوزدهــم میــلادی فعالیت هــای مختلــف حقوقــی، اجتماعـی و سیاســی زنـان بــرای دسـتیابی بــه حقــوق شــهروندی و یافتــن جایگاهــی برابــر بــا مردهــا رونــدی گســترش یابنده داشـت و در شـکل جنبش هـای اجتماعی تأثیرگـذاری نمایـان شد. ایـن فعالیت هـا در ده ی 1970 میـلادی جنبـه ی نظـری و دانشـگاهی بـه خـود گرفـت. در ایـن زمــان بــود کــه جنــس زن بــه عنــوان یــک مقولــه ی طبیعــی و زیست شــناختی از جنســیت زن بــه عنــوان مقولــه ای کــه بــه لحــاظ اجتماعــی برســاخته شــده اسـت جـدا می شـود. در کنـار نظریـات فمینیسـتی پرداختـه شـده در گرایشـات لیبرالیسـم، سوسیالیسـم، مارکسیسـم و رادیکالیسـم کـه عـمدتـا اروپـا محـور بـود، نظریـات دیگـری نیـز مطـرح شـد کـه مقوله ی زن را از محدودیـت اروپایـی فراتـر بـرد و فمینیسـم مبتنـی بـر گوناگونـی و تنـوع امکانـی بـرای شـنیدن صـدای زنـان دیگـر جوامـع فراهـم آورد. در ایـن مسـیر نظریـات «پسـا اسـتعماری» و نظریـات مبتنـی بـر «مطالعـات بـه حاشـیه راندشـدگان (subaltern studies) » افق هـای نویـی در قلمـرو فلسـفه ی فمینیسـتی و نظریـات سیاسـی مبتنـی بـر آن گشـود.

هرچنـد نظریاتـی کـه در جوامـع دیگـر پرداختـه شـده اسـت، لزومـا مسـائل ایــران را توضیــح نمی دهــد، امــا جنبه هــای عــام و مشــترکی میــان جوامعــی کـه بـه نحـوی در فراینـد مدرنیتـه قـرار دارنـد می شـود یافـت و بـه همیـن دلیـل نظریــات مختلــف فمینیســتی در جوامــع دیگــر، دســت کــم بــرای تبیین هــای نظـری مسـائل زنـان در جامعـه ی مـا می توانـد الهـام بخـش باشـد.

بـرای فهـم نقـش زنـان در رویـش دموکراسـی در ایـران، حضـور روزافـزون آن هـا در جامعه ی مدنـی نقطه ی عزیمـت مناسـبی اسـت. آنچـه تـا انـدازه ای آشـکار اســت فعالیــت مدنــی زنــان در قالــب ســازمان های غیردولتــی در شــاخه های مختلـف و مشـارکت در اعتراضـات مدنـی و جنبش هـای اجتماعـی اسـت. از آنجـا کـه جامعـه ی مدنـی از عناصـر ضـروری یـک نظـام دموکراتیـک اسـت معمـولا گفتـه می شـود ایـن بخـش از فعالیت هـای دشـوار و مسـتمر زنـان بـه جامعـه ی مدنــی قــدرت می بخشــد و بــه نحــوی کمــک می کنــد بــه گســترش و تحکیــم دموکراسـی.

امـا آنچـه آشـکار نیسـت و دیـده نشـده اسـت، هسـتی زنانـه در لایه ی زیریـن و پنهـان حضـور فعـال زنـان در جامعـه مدنـی اسـت. ایـن حضـور مبنـای سـاختن یـک فرهنـگ و رفتـار برآمـده از آن اسـت کـه در فلسفه ی سیاسـی فمینیسـتی بـا نـگاه مادرانـه پیونـد می خـورد. مبنـای اخلاقـی ایـن نـگاه مادرانـه مراقبـت از دیگـری، مهـرورزی بـه دیگـری و توجـه داشـتن و اهمیـت دادن بـه دیگری اسـت. زنـان بـا تکیـه بـر اخـلاق مراقبت-مهرورزی-توجـه، در کنـش خـود در جامعـه ی مدنـی، بـه ویـژه در سـپهر عمومـی، هـم بـا روایتـی از آن خـود، هویـت خـود را بازنمایـی می کننـد و هـم از ایـن هویـت پافراتـر می گذارنـد و بـر فرهنـگ جامعـه و رفتـار ناشـی از آن تأثیـر می گذارنـد. ایـن اخـلاق مـادرانه و فرهنـگ مبتنـی بـر آن اسـت کـه هـم موجـد دموکراسـی و هـم ضامـن اسـتحکام و دیرپایـی آن اسـت.

دموکراسـی بـدون وجـود فرهنـگ دموکراتیـک و الگوهـای رفتـاری سـازگار بـا دموکراسـی ضعیـف می شـود و چرخـش بـه سـوی دیکتاتـوری را ممکن می سـازد .تردیـدی نیسـت کـه یـک نظـام اقتـدار گـرا یـا تمامیت خـواه مانـع بزرگـی بـرای اسـتقرار دموکراسـی اسـت، امـا بـا به زیـر کشـیده شـدن یـک چنیـن نظامـی ،لزومــا دموکراســی جایگزیــن نمی شــود. از طرفــی هــم ایــن امــکان وجــود دارد کـه بـا شـیوه های مختلـف اصلاحـی یـا انقلابـی یـا ترکیبـی از ایـن دو، گـذاری بــه ســوی دموکراســی صــورت گیــرد، امــا بــدون اخلاقــی کــه حامــل عناصــری چـون ارجگـذاری دیگـری و مراقبـت از دیگـری باشـد، حقیقـت دموکراسـی غایـب خواهــد بــود. دموکراســی حقیقــی بــه یــک معنــا سیاســت اصیلــی اســت کــه بنایـش بـر حـذف دیگـری از طریـق کسـب اکثریـت آرای افـراد بـه هـر طریقـی نیسـت، بلکـه دموکراسـی مسـتمر و مسـتحکمی اسـت، مبتنـی بـر گفت وگـوی جمعـی و توافـق همگانـی و همبسـتگی، کـه در آن بـه افـراد و گروه هـا و جماعاتـی کــه ممکــن اســت در اقلیــت قــرار گیرنــد توجهــی خــاص می شــود. بــرای نیــل بـه ایـن نظـم دموکراتیـک، جامعـه نیـاز بـه یـک تصـور جمعـی از رفتـار و منـش دموکراتیــک در زندگــی جمعــی دارد کــه در فراینــد تعامــلات اجتماعــی، همــراه بـا نظریه پـردازی سیاسـی و درگرفتـن مباحـث روشـنفکرانه در مـورد دموکراسـی حاصــل می شــود.

در وضعیـت کنونـی جامعـه ی ایرانـی، بـرای ایجـاد ایـن تصـور جمعـی، فرهنگ مبتنـی بـر اخـلاق مادرانـه نقشـی کانونـی ایفـا می کنـد. تصـور جمعـی مبتنـی بـر اخـلاق مادرانـه، در فلسفه ی سیاسـی بـا صلـح، خشـونت پرهیزی، گفت وگـو ،همبســتگی، هم نوعدوســتی و دیگری خواهــی درمی آمیــزد. ایــن روایــت از نقـش زنـان کـه مشـخصا در جامعه ی مدنـی تجسـم و مادیـت پیـدا می کنـد، در حاشـیه ای تریـن نقطـه قـرار گرفتـه، در حالـی کـه بـرای برپایـی یـک دموکراسـی حقیقـی بـه فرهنگـی مبتنـی بـر اخـلاق مادرانـه نیـاز داریـم. گرچــه اخــلاق مادرانــه در جامعــه ی مدنــی عمــل می کنــد، امــا اگــر بــه خـودآگاه جامعـه بیایـد و به صـورت یـک تصـور جمعـی و الگـوی رفتـاری مملـو از صلـح، گفت وگـو، همـراه بـا مقاومتـی فداکارانـه در برابـر موانـع دموکراسـی درآیـد ،آن زمـان اسـت کـه یـک سوژه ی جمعـی دموکراسی خواه شـکل گرفتـه اسـت.جــان کلام ایــن اســت کــه آنچــه در کنــش زنــان در جامعــه ی مدنــی دیــده نشـده «اخـلاق مادرانـه» و فرهنـگ مبتنـی بـر آن اسـت. اگرچـه بـه فعـال شـدن نیـروی مؤثـر زنـان در قالـب فعالیت هـای مدنـی و بـه مشـارکت زنـان در اعتراضـات مدنـی و جنبش هـای اجتماعـی توجـه شـده، امـا ظرفیـت و توانمنـدی زنـان در زایـش، رویـش، انتشـار و گسـترش فرهنـگ سیاسـی متناسـب بـا یـک دموکراسـی حقیقـی دیـده نشـده اسـت.

وضعیــت زنــان در ایــران، ماننــد وضعیــت بســیاری از زنــان در دیگــر نقــاط جهـان یـادآور ماجـرای تاریخـی خدایـگان و بنـده، بـه گونه ای اسـت کـه هـگل روایـت می کنـد. در طـول تاریـخ بنـدگان کـه در مرتبه ی فرودسـت قـرار می گیرنـد و مجبـور می شـوند دیگـری را بـه عنـوان اربـاب بـه رسـمیت بشناسـند، بـه دلیـل کار و تغییــر دادن طبیعــت بــرای بــرآورده ســاختن میــل اربــاب، توانایی هایــی کســب می کننــد و استعدادهای شــان شــکوفا می شــود و ســرانجام ایــن بنــدگان هســتند کــه بــا توانایی هایــی کــه کســب کرده انــد قدرتمنــد می شــوند و بــه عامــل رهایی بخــش تاریــخ تبدیــل می شــوند. زنـان نیـز کـه در طـول تاریـخ بـه حاشـیه رانـده شده اند، بـا کار و کنـش خـود بـا موانـع و دشـواری ها مواجـه می شـوند و بـرای یافتـن راه هایـی بـرای زیسـت جمعـی بـه نحـوی صلح آمیـز تـلاش می کننـد تـا زندگـی ادامـه پیـدا کنـد. زنـان از ایـن طریـق هـم خـود را از مرتبه ی فرودسـتی تعالـی می بخشـند و هـم بـرای دیگـران راهگشـا می شــوند.

بیشتر بخوانید:

آیت‌الله جوادی آملی گفته‌ فقیهِ شورای نگهبان مرد و زن ندارد/ قضاوت زنان هم ممنوعیت فقهی ندارد 
سوال معنادار فعال حقوق زنان از شورای نگهبان: بی‌حجاب‌ها می‌توانند کاندیدای مجلس شوند؟
نقش موثر زنان در افزایش مشارکت انتخاباتی