همایش جهانی اقتصاد در داووس و ردپای رمان صدسالهٔ «کوه جادو»

هر سال در این ایام داووس در کوه‌های آلپ سوئیس میعادگاه ارباب سیاست و اقتصاد و مدیران بانکی و مالی جهان است با این قول و قرار و مدعا که شرایط اقتصاد و زندگی در جهان را بهبود ببخشند و دنیا را به محل بهتری برای سکونت بشر تبدیل کنند.

داووس مهد ورزش اسکی سوئیس است و معروف به این‌که در میان شهرهای اروپا در بالاترین ارتفاع واقع شده است. توماس مان، نویسندهٔ نامدار آلمانی، در همین محل اقامت داشت و ایده‌ها و انگیزه‌های رمان معروف «کوه جادو» را از همین اقامت در داووس گرفته است.

در سال‌های اخیر شماری از گروه‌های مدنی هم به اجلاس داووس دعوت می‌شوند، با این همه، انتقادها به این اجلاس هم کم نیست.

منتقدان به متناسب نبودن رابطهٔ هزینه-فایدهٔ برگزاری این اجلاس انتقاد دارند و با اشاره به تأمین هزینه‌های آن از سوی دست‌کم هزار شرکت و مؤسسهٔ اقتصادی جهان بحث‌ها و رایزنی‌های داووس را هم عمدتاً در خدمت منافع ارباب اقتصاد و یافتن راه‌حل‌ها برای افزایش سود و گسترش این شرکت‌ها تلقی می‌کنند. تظاهرات مخالفان اجلاس هم هر سال بخشی از حاشیهٔ این اجلاس است.

امسال هم حدود سه هزار نماینده از گسترهٔ سیاست و اقتصاد و علم برای شرکت در همایش جهانی اقتصاد به داووس رفته‌اند.

برخلاف دهه‌های گذشته اما، اجلاس داووس در این سال‌ها به جای بحث و رایزنی دربارهٔ تسریع و تکمیل جهانی‌سازی و رونق‌بخشیدن به اقتصاد و پیشرفت و نیز ترسیم افق‌های بهتر، محلی برای ابراز نگرانی‌ها از روندهای منفی مربوط به کرونا، تشدید بحران‌های ژئوپلتیک یا خوب و بدِ فعل و انفعالات معکوس در جهانی‌سازی و نیز راه‌های کم‌کردن پیامدهای منفی این روندها است.

حالا حضور کسانی در اجلاس داووس غلبه دارد که ابایی ندارند از سیاست‌های حمایتگرانهٔ اقتصادی در کشورها دفاع کنند و خواهان کاهش سطح تجارت آزاد یا برعکس‌کردن روندهای جهانی شدن هستند.

در همین چارچوب، اکنون به جای بحث دربارهٔ رشد اقتصادی و نوآوری‌های فنی و علمی برای حفظ برتری و هژمونی اقتصادی جهان غرب، گفت‌وگوها عمدتاً حول تقویت دفاع و امنیت در گستره‌های مختلف دور می‌زند و داووس بیش از پیش مؤلفه‌هایی از کنفرانس امنیتی مونیخ را پیدا کرده که آن هم معمولاً سالانه در همین ایام برگزار می‌شود.

بازی با کارت‌ها و اهداف بزرگ

البته در اجلاس امسال داووس هم اهداف و انتظارهای بالایی مورد نظر قرار گرفته است. تحت عنوان شعار کلی «احیای اعتماد»، چهار محور برای اجلاس تعریف شده است:

• امنیت و همکاری؛
• اقتصاد رونق‌مند برای همه؛
• رویکرد توأم با مسئولیت آگاهانه نسبت به هوش مصنوعی؛
• و طرح و برنامه‌های درازمدت برای باثبات‌سازی وضعیت اقلیم زمین.

در مورد امنیت، اجلاس داووس مانند اجلاس امنیتی مونیخ هدف خود را این می‌داند که راه‌حل‌هایی برای «برخورد مؤثر» با شماری از تهدیدات امنیتی ارائه کند، ازجمله در زمینهٔ جنگ میان روسیه و اوکراین، جنگ اسرائیل در غزه و نیز عملیات حوثی‌ها علیه کشتیرانی در دریای سرخ و…

تا آن‌جا که به جنگ اوکراین برمی‌گردد، داووس در روز پیش از افتتاح رسمی همایش جهانی اقتصاد شاهد برگزاری چهارمین نشست صلح اوکراین بود که خود ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، هم در آن حضور داشت.

سه دور قبلی این نشست‌ها در کپنهاگ، جده و مالت برگزار شده و هدف از آن‌ها کسب حمایت برای طرح صلح پیشنهادی زلنسکی است.

در اجلاس چهارم صلح اوکراین در داووس، مشاوران امنیت ملی از ۹۰ کشور شرکت داشتند و دوباره طرح زلنسکی موضوع گفت‌وگو بود. این در حالی است که در عرصهٔ کارشناسی تحقق این طرح که بر خروج کامل روسیه از همهٔ اراضی اوکراین، تشکیل دادگاه بین‌المللی برای محاکمهٔ رهبران کرملین به‌دلیل جنایات جنگی و ارائهٔ تضمین امنیتی به اوکراین ناظر است، کمتر واقعی تلقی می‌شود؛ به‌خصوص که در عرصهٔ میدانی جنگ حالت فرسایشی پیدا کرده و تهاجمات اوکراین نتیجهٔ مطلوب را به بار نیاورده است.

بیشتر در این باره:

زلنسکی خواستار اتحاد غرب برای متوقف کردن روسیه شد

زلنسکی در داووس تلاش کرد با اشاره به موفقیت ارتش اوکراین در نابودی کشتی نظامی راهبردی روسیه یا سرنگونی اخیر دو هواپیمای استراتژیک این کشور، این امید را ایجاد کند که چرخش در عرصهٔ جنگ به سود اوکراین نامحتمل نیست.

آن‌چه در اجلاس صلح داووس به دست آمد، این بود که نگرانی در کی‌یف از این‌که طولانی و فرسایشی شدن جنگ و خستگی در غرب از تداوم این جنگ یا ورود دوبارهٔ دونالد ترامپ به کاخ سفید حمایت‌ها از از اوکراین را کم کند، تا حدودی کاهش یافت.

گرچه در تداوم کمک‌های آمریکا در همان مقیاس دو سال گذشته همچنان تردید وجود دارد، ولی قول و قرار اروپایی‌ها تا حدودی در زمینهٔ تشدید حمایت‌ها از اوکراین ایجاد امید کرد؛ به‌خصوص این قول مطرح شد که کشورهای غربی تلاش خواهند کرد ضعف اساسی ارتش اوکراین در برابر روسیه را که به ناتوانی در دفاع هوایی برمی‌گردد، کاهش دهند.

دربارهٔ این‌که عملی‌شدن این قول و قرارها چه تأثیری در میدان جنگ بگذارد، نظرات متفاوتی در میان کارشناسان جاری است، از امیدواری به تحولی راهبردی که چشم‌انداز آن شکست و عقب‌نشینی روسیه است تا این بدبینی که موقعیت ضعیف و شکست‌های اوکراین ادامه خواهد یافت - که شاید موضع آن را در مذاکرات احتمالی بعدی نامساعدتر کند.

مناقشهٔ غزه، حضور امیرعبداللهیان و بحث‌های پرحاشیه

در زمینهٔ بحران غزه بحث‌ها به فشردگی بحث جنگ اوکراین نبود، هرچند اسحاق هرتسوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل، هم در اجلاس حضور داشت.

حضور حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی، و توجیهات او در حملهٔ موشکی اخیر سپاه به عراق و پاکستان کمتر خریداری یافت. انتقادها از نمایندهٔ جمهوری اسلامی و فشارها بر او به‌دلیل رفتار حوثی‌ها در دریای سرخ و به خطر افتادن امنیت کشتیرانی بین‌المللی هم مشهود بود. امیرعبداللهیان مدعی شد که «اگر نسل‌کشی در غزه پایان یابد، بقیهٔ بحران‌ها و حمله‌ها در منطقه نیز پایان خواهد یافت».

او اشاره‌ای به این موضوع نکرد که رویکرد جمهوری اسلامی در طرح شعار «نابودی اسرائیل» و تقویت نیروهای تندرو در منطقه که دهه‌ها قبل از بحران اخیر غزه جریان داشته، چه نقشی در تشدید تنش‌های منطقه‌ای و به خطر افتادن امنیت ملی و توسعه و پیشرفت ایران داشته است.

حضور تقی رحمانی، فعال سیاسی، و بحث او دربارهٔ راه‌های دستیابی به دموکراسی و تأمین حقوق بشر در ایران و نقش گذار از جمهوری اسلامی در تحقق این ارزش‌ها هم توجه برانگیخت.

در بحث‌های مربوط به غزه هم به رنج و دغدغهٔ ناشی از تداوم اسارت گروگان‌های اسرائیلی اشاره شد و هم به فاجعهٔ انسانی ناشی از حملات اسرائیل و ویرانی‌ها و آوارگی‌ها و کمبود مواد غذایی و درمانی برای اهالی این منطقه.

بحث راه‌حل‌ها هم مغفول نماند؛ ازجمله تونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا، با توصیف ایران به‌عنوان «بزرگ‌ترین نگرانی امنیتی» گفت که اگر با تشکیل کشور فلسطین بتوان اسرائیل را به دامان خاورمیانه آورد، منطقه هم برای منزوی‌سازی این «نگرانی امنیتی» آمادگی خواهد یافت.

بلینکن همچنین تحقق کشور مستقل فلسطینی را در گرو تصمیمات سخت اسرائیل و فلسطینی‌ها ذکر کرد و آن را عاملی برای منزوی‌شدن گروه‌های نیابتی جمهوری اسلامی ازجمله حوثی‌های یمن توصیف کرد که در چند ماه اخیر حملات‌شان به کشتی‌های تجاری در دریای سرخ امنیت این آبراه را به خطر انداخته است.

بیشتر در این باره:

گروه‌های نیابتی ایران و تنگنای بقا و فنا در ستیز با آمریکا و اسرائیل

وزیر خارجه آمریکا در اظهارات خود همچنین با اشاره به جنگ اوکراین، بحران غزه و تنش در مناسبات تایوان و چین گفت که هرگز تصور نمی‌کرده در مقطعی از فعالیت حرفه‌ای خود همزمان با چنین چالش‌ها و تنش‌هایی در گسترهٔ جهان روبه‌رو شود.

او در همین زمینه تصریح کرد که بعید است این چالش‌ها را بتوان جدا و منفک از یکدیگر و بدون همکاری میان آمریکا و سایر بازیگران بین‌المللی حل کرد. بلینکن در اشاره‌ای تلویحی به مشکلات در مناسبات واشینگتن و پکن هم گفت که آمریکا مایل نیست رقابتش با دیگر کشورها به مناقشه بدل شود.

رونق اقتصاد و دغدغه‌های دیگری که اضافه شده‌اند

همچون سال گذشته، در اجلاس امسال داووس کسی از روسیه دعوت نشده بود. از چین اما هفت سال پس از حضور شی جین پینگ، رئیس‌جمهور این کشور در اجلاس، امسال دوباره مقامی ارشد، یعنی نخست‌وزیر چین، در همایش حاضر بود که حرف‌هایش در زمینهٔ لزوم همکاری در حل بحران‌های بین‌المللی بی‌شباهت با سخنان بلینکن نبود. این که در عرصهٔ عملی این ابراز تمایل‌ها به همکاری تا چه حد تحقق یابد، با علامت سؤال روبه‌رو است.

بحث در مورد هوش مصنوعی در اجلاس داووس عمدتاً بر این سؤال‌ها متمرکز بود که چگونه می‌توان این فناوری نوین را در «خدمت همهٔ بشریت» قرار داد، یا چگونه می‌توان در کنار کمک به نوآوری‌ها در زمینهٔ هوش مصنوعی خطرات آن را هم محدود نگه داشت. سؤال مربوط به تأثیر متقابل هوش مصنوعی با سایر فناوری‌های دوران کنونی گذار به دیجتالیسم همچون رایانش کوانتومی (Quantum computing) هم جزئی از بحث‌های مطرح در اجلاس داووس بود.

این بحث مطرح بود که رقابت شرکت‌های فعال در زمینهٔ هوش مصنوعی در میان خودشان و میان این شرکت‌ها و دولت‌ها بر سر میزان مقررات و محدودیت‌ها چگونه قابل مدیریت است. رقابت میان شرکت‌ها در حال حاضر بر سر این است که کدام شرکت می‌تواند فناوری پربازده‌تر و سریع‌تر در عرصهٔ هوش مصنوعی ارائه کند یا معیارهای بهتری در برخورد با مسائل اخلاقی مربوط به حد و مرزهای کاربری هوش مصنوعی پیش نهد.

در این بخش دوم دولت‌ها هم یک پای قضیه‌اند و تعارضات میان شرکت‌ها و دولت‌ها کم نیست و اجلاس داووس هم شاید نهایتاً به عرصه‌ای برای تبادل نظر در این زمینه‌ها بدل شود و نه بیشتر.

در زمینهٔ رونق‌بخشیدن به اقتصاد جهان در اجلاس داووس این بحث بیشتر غلبه داشت که چگونه می‌توان مانع از آن شد که مناقشات چندجانبه در سطح جهان بیش از پیش رشد اقتصادی شمار زیادی از کشورها را نازل نکند. مثل هر سال، رفع نابرابری‌ها و شکاف‌های اقتصادی میان کشورها و کاهش تبعیضات علیه زنان در عرصه‌های اقتصادی هم موضوع بحث بود.

صحبت از سوق اقتصادها به سمت‌وسویی بود که در آن‌ها رشد و حفظ محیط زیست و مقاومت در برابر بحران‌ها با هم تلفیق شده باشد. کاهش تزریق یارانه‌ها به بخش‌های نامؤثر و بی‌بازده اقتصاد و انرژی، یا بخش‌هایی که گذار به اقتصادی دمساز با محیط زیست را به تأخیر بیاندازد و همچنین بهبود شرایط کار و معیارهای سلامت شهروندان و شاغلان ازجمله شروط دستیابی به چنین اقتصادهایی عنوان شد.

دغدغه‌های ناشی از فشارهایی که بحران‌های بین‌المللی بر اقتصاد اروپا وارد می‌آورد، اختصاص بیشتر منابع و درآمدها به امور دفاعی و تأمین تسلیحات، تشدید بحران در دریای جنوب چین و بالاگرفتن بیشتر مناقشه میان آمریکا و چین یا بازگشت احتمالی ترامپ به کاخ سفید و اثرات آن بر مناسبات دو سوی اقیانوس هم جزئی مهم از این دغدغه‌ها و بحث‌های مربوط به آن بود.

هوش مصنوعی و احتمال بحران‌های برای دو سال و ۱۰ سال

روز چهارشنبه ۲۷ دی در اجلاس داووس گزارش ریسک‌های جهان ارائه شد که نظرات هزار و ۴۰۰ نفر از مدیران هزار شرکت بزرگ جهان و نیز ارباب سیاست و فعالان مدنی و عرصهٔ علوم را بازتاب می‌داد. در گزارش گفته می‌شود که یک‌سوم پرسش‌شوندگان در دو سال آینده و دوسوم آن‌ها در ۱۰ سال آینده بحران‌های سختی را برای اقتصاد جهان پیش‌بینی می‌کنند.

پرسش‌شوندگان برای دو سال پیش رو، پخش و نشر اطلاعات و داده‌های کاذب، تحولات منفی اقلیمی و آب‌وهوایی، قطبی‌شدن فضا در جوامع، ناامنی در حفظ داده‌ها و نیز جنگ‌ها را بزرگ‌ترین تهدیدهای بین‌المللی تلقی کرده‌اند.

بیشتر در این باره:

توافق رهبران جهان بر لزوم کنترل خطرات هوش مصنوعی برای بشریت

پخش و نشر اطلاعات کاذب به‌عنوان نخستین تهدید ازجمله به میدان‌دارشدن هوش مصنوعی در قالب برنامه‌هایی مانند چت‌جی‌پی‌تی نسبت داده می‌شود، چه در برخی از پاسخ‌های بحث‌انگیز و نامربوط که این برنامه‌ها به سؤال‌های سخت می‌دهند و چه در نقشی که در از میان برداشتن واقعیت و شبه‌واقعیت و رواج جعل (فیک) و دروغ می‌توانند بازی کند.

تأثیر اطلاعات منفی و دستکاری‌شده تنها بر روند انتخابات‌ها و متزلزل‌کردن مبانی دموکراسی‌ها ازجمله انتخابات امسال در آمریکا نیست که نگرانی می‌آفریند؛ پرسش‌شوندگان به این موضوع هم اشاره کرده‌اند که تکیهٔ ارباب اقتصاد و مدیران شرکت‌ها بر داده‌های غیرواقعی هوش مصنوعی یا ناشی از هک شدن سیستم‌های یارانه‌ای می‌تواند به تصمیم‌هایی اشتباه و بعضاً پرپیامد منجر شود.

سال گذشته، تورم و مشکلات مربوط به تأمین انرژی و مواد غذایی در رأس دغدغه‌های پرسش‌شوندگان برای تهیه گزارش ریسک‌های جهان قرار داشت؛ مواردی که امسال به حاشیه رانده شده‌اند و جای خود را به مواردی داده‌اند که رفع و رجوع آن‌ها سخت‌تر و نیازمند تحولات اساسی در مکانیزم‌های اقتصادی و شیوه‌های زندگی تلقی می‌شود.

این در حالی است که بر اساس گزارش مؤسسهٔ خیریهٔ آکسفام که در آستانهٔ اجلاس داووس منتشر شد، دارایی پنج ثروتمند جهان از سال ۲۰۲۰ دو برابر شده است. ثروت این پنج نفر در چهار سال گذشته از ۴۰۵ میلیارد دلار در سال به ۸۶۹ میلیارد دلار افزایش یافته است.

همزمان اما نابرابری در سراسر جهان افزایش یافته و تقریباً پنج میلیارد نفر در سراسر جهان نسبت به سال ۲۰۲۰ فقیرتر شده‌اند.

این گزارش می‌گوید که اگرچه اقتصاد جهان با بحران‌های متعددی ازجمله کووید و مناقشات منطقه‌ای و بین‌المللی دست‌وپنجه نرم می‌کند، اما ثروت میلیاردرها در چهار سال گذشته ۳. ۳ میلیارد دلار افزایش یافته است.

بیشتر در این باره:

آکسفام: در ۱۰سال آینده برای نخستین بار یک نفر تریلیونر می‌شود

فشار ثروتمندان بر کارگران در جهت دسترسی به سود بیشتر و افزایش قدرت رقابت خود و نیز تلاش‌های شدید آن‌ها برای فرار از مالیات یا سودبردن از خصوصی‌سازی‌های دولتی و عمومی نیز در افزایش ثروت‌های مورد اشاره نقشی عمده داشته‌اند.

براساس گزارش آکسفام، شرکت‌های فعال در کشورهای سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (۳۵ کشور عمدهٔ صنعتی جهان) در سال ۱۹۸۰، حدود ۴۸ درصد مالیات پرداخت می‌کردند، این نرخ اما در سال ۲۰۲۲ به ۲۳. ۱ درصد کاهش یافته است.

تغییرات اقلیمی، قربانیان احتمالی‌اش و قرینه‌ها در رمان «کوه جادو»

در مورد محور چهارم اجلاس، یعنی حفظ اقلیم زمین، بحث در اجلاس داووس حول راهکارهایی دور می‌زد که تولید گازهای کربنی را تا سال ۲۰۵۰ منتفی کند و در عین حال تأمین غذا و انرژی و آب هم در جهان تضمین شده باشد.

در روز دوم اجلاس داووس، گزارش «پیامد تغییرات اقلیمی برای سلامت جهانی» منتشر شد که مجمع جهانی اقتصاد و یک شرکت مشاوره‌ای آن را تهیه کرده‌اند.

این گزارش می‌گوید تغییرات اقلیمی جاری که عمدتاً بشرساز و ناشی از استفاده از انرژی‌های فسیلی در دو سه قرن گذشته است، شش پیامد محوری دارد که هم‌اکنون هم قابل مشاهده‌اند: سیل، خشکسالی، امواج گرما، طوفان‌های استوایی، آتش‌سوزی‌های جنگلی و بالا آمدن سطح آب دریاها.

بیشتر در این باره:

کاپ ۲۸؛ مذاکرات نفس‌گیر بر سر توافقی برای «نجات زمین»

بنا بر برآوردها، تا سال ۲۰۵۰ احتمالاً نزدیک به ۱۵ میلیون جمعیت جهان قربانی این پیامدها به‌ویژه سیل خواهند شد و بار سنگینی برای نظام‌های بهداشتی کشورها به وجود خواهد آمد.

در مورد میزان واقعی‌بودن دغدغهٔ اجلاس در زمینهٔ حفظ محیط زیست، سازمان صلح سبز (گرین پیس) در آستانهٔ اجلاس امسال تحقیقی منتشر کرد که براساس آن بیش از هزار هواپیمای شخصی که ارباب اقتصاد و سیاست را به داووس می‌آورند، حدود ۷۴۰۰ تُن انواع گازهای گلخانه‌ای تولید می‌کنند؛ رقمی که معادل تولید این گازها توسط ۶۵۵ فرد عادی در اروپا در کل سال است.

همان‌گونه که گفته شد، انتقادهای متفاوتی به هزینه-فایدهٔ اجلاس داووس و تمرکز اصلی آن بر حفظ منافع و مصالح شرکت‌ها و کشورهای بخش شمالی جهان و تداوم نظام کنونی اقتصاد بین‌المللی طرح می‌شود.

توماس مان، ۱۸۷۵

در رمان «کوه جادو» اثر توماس مان، مهندسی جوان و ساده‌لوح به اسم هانس کاستورپ برای ملاقات با عموزادهٔ بیمار خود، یواخیم زیمسن، به آسایشگاه بین‌المللی برگوف در ارتفاعات کوه‌های سوئیس در نزدیکی داووس می‌رود. خود هانس در آن‌جا مبتلا به بیماری سل تشخیص داده می‌شود و سفری که قرار بود حداکثر چند هفته به طول بینجامد، به اقامتی چند ماهه و سپس چندساله تبدیل می‌شود.

توماس مان در بخش ماقبل آخر فصل پایانی رمان صحنه‌ای را تصویر می‌کند از فضایی متشنج که در میان بیماران برخاسته از خانواده‌های اشرافی و ثروتمند رمان حاکم است و میل به جر و جدل و خشم و درگیری غلبه دارد.

این شخصیت‌ها در وجه عمده وضعیت سیاسی و اجتماعی قبل از جنگ جهانی اول را بازتاب می‌دهند و تنها غرش سلاح‌ها در شروع این جنگ آن‌ها را دوباره به عالم واقعیات برمی‌گرداند.

صد سال پس از انتشار رمان کوه جادو و بروز دو جنگ جهانی و درگیربودن جهان در درگیری‌ها و بحران‌های متعدد در شرایط کنونیِ گردآمدگان در اجلاس داووس لزوماً شباهتی با شخصیت‌های رمان توماس مان ندارند، ولی این‌که رایزنی آن‌ها و طرح‌ها و دغدغه‌هایشان وضعیت بهتری برای همهٔ جهان رقم بزند، مثل همهٔ سال‌های گذشته با علامت سؤال بزرگی روبه‌رو است.

۱۴۰۱

مجمع جهانی اقتصاد؛ «بدتر از سال‌ گذشته، بهتر از سال آینده»

نظرات نویسندگان در یادداشت‌ها لزوماً بازتاب دیدگاه رادیوفردا نیست.