جادوی قاشق هخامنشی

عکسی از قاشق نقره‌ای هخامنشی با قدمت ۲۴۰۰ سال در شبکه‌های اجتماعی به همراه این خبر که «قاشق دزدیده‌شده از ایران در حراجی کریستیز فروخه شد»، می‌چرخد. معلوم نیست منشأ این قاشق کجا و خریدار آن که بوده، اما کریستیز این قاشق پررمز و راز را حدود ۱۲ سال پیش فروخته است.

به گزارش ایسنا، قدمت این قاشق نقره‌ای حدود ۴۰۰ قبل از میلاد اعلام شده و در سال ۲۰۱۱ حراجی کریستیز ارزش مالی آن را ۱۵ تا ۲۰ هزار پوند تخمین زده، که در ۶ اکتبر همان سال، به قیمت ۱۵ هزار پوند فروخته شده است.

اکنون تصویری از این قاشق به همراه این متن که «از ایران دزدیده شده و در حراجی کریستیز فروخته شده است»، در فضای مجازی دست به دست می‌شود. در صفحه این حراجی نوشته شده که منشأ قاشق نقره‌ای هخامنشی، «مجموعه سورنا» در لندن ـ اواخر دهه ۱۹۷۰ تا اوایل دهه ۱۹۸۰ ـ بوده است، اما جز این‌ها جزئیات دیگری از این شیء وجود ندارد و معلوم نیست این قاشق نقره‌ای منسوب به هخامنشی از کجا و چگونه به دست آمده و چه زمان از ایران خارج شده است.

قاشق نقره‌ای به استناد اطلاعاتی که از آن منتشر شده حدود ۶ اینچ (۱۵.۲ سانتی‌متر) طول دارد و با جزئیات هنری قابل بحثی همراه است. کاسۀ قاشق بیضی‌شکل بوده که سر اردکی با منقاری طرح‌دار به آن متصل شده و ادامۀ دسته قاشق به شیری جهنده منتهی شده است. دهان شیر باز بوده و گویی آماده شکار اردک است. دسته قاشق در انتها به یک «گریفین» ، پرنده افسانه‌ای هما ختم می‌شود، که در ظاهر چرخه حیات وحش را در این قاشق به نمایش گذاشته است.

سوای این پرسش‌ها که قاشق نقره‌ای منسوب به هخامنشی چه منشأیی داشته و چگونه از لندن سردرآورده است، دکتر علی صفی‌پور ـ پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایرانی ـ که عکس چرخیده در فضای مجازی آن را مشاهده کرده، در یادداشتی که در اختیار ایسنا گذاشته، به هنر نمادپردازی هخامنشی‌ در این قاشق نقره‌ای پرداخته است.

این پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایرانی نوشته است: «می‌­دانیم که قاشق در ایران باستان، دست‌کم برای اشراف کاربرد داشته است، نمونه‌­ای از آن را می­‌توان در قاشق و چنگال بازمانده از دوره ساسانی دید که امروزه در موزه رضا عباسی نگهداری می­‌شود. در خبرها آمده است که قاشق هخامنشی در حراجی به فروش رسید و سر از مجموعه‌ای خصوصی درآورد. جای بسی تأسف است و صد افسوس که این هنر ارزشمند، دستخوش تاراج قاچاقچیان میراث تاریخی و تمدنی شده است.

این قاشق ۱۵ سانتی‌متر درازا دارد با دسته‌ای که هنرمندانه ساخته شده است. درباره هنر به‌کاررفته در این قاشق باید گفت، در هنر شگفت‌انگیز هخامنشی همواره ما با پیچیدگی، ظرافت و نمادپردازی روبه‌رو هستیم. نمونه­‌ای از هنر شگفت‌انگیز ایرانیان باستان را می‌توان در همین قاشق هخامنشی دید.

اگر از اینکه فلزکار ایرانی چگونه در آن دوران چنین چیزی را ساخته­ است بگذریم، باید درباره طرح هنری این قاشق گفت طرحی بسیار زیبا و نمادین دارد؛ در جلو دسته قاشق، یک اردک به مانند هنگامی که قرار است از آب ماهی یا هر غذای دیگری را به دهان بگیرد، دهان باز کرده است. پشت سر او شیری در پی شکار اردک، جهش کرده است. پس از آن پرنده­‌ای افسانه‌­ای (شاید شیردال) است.

شاید در نگاه نخستین چنین گمان شود که این قاشق یک نقش‌مایه تکراری باستانی را گزارش می­‌دهد. نقش‌مایه «گرفت و گیر» که بارها در آثار باستانی تا دوره معاصر نیز در میان انبوه نقش‌مایه­‌های هنری دیده می‌شود و از این قرار است که جانوری شکاری، جانور دیگری را شکار می­‌کند. نمونه­‌هایی مانند شکار گاو، بز، قوچ، آهو، گوزن، خرگوش و...  به دست جانورانی مانند شیر، پلنگ، یوز، عقاب، شاهین، و... از این دست گرفت و گیرها هستند. یک نمونه بسیار شناخته‌شده و پُرکاربرد، همانا شکار گاو توسط شیر است که نمونه­‌هایی از آن را در پلکان کاخ آپادانا و کاخ سه‌دروازه (کاخ شورا) تخت جمشید تا مهرهای ساسانی می­‌توان دید. در اینجا نیز گویی شیر و موجود افسانه‌ای هر دو در کمین اردک برای شکار هستند. هرچند گرفت و گیر کاملا روی نداده است.

اگرچه شیر در پی اردک است، اما آنچه باعث می­‌شود آن را متمایز از نقش­‌مایه­‌های «گرفت و گیر» بدانیم، همانا، نقش موجود افسانه­‌ای (شیردال) پس از شیر است. آشکار است که پرنده افسانه­‌ای باید از موجودات طبیعی مانند شیر قدرتمندتر باشد از این رو شیوه نگریستن او بر شیر چنان است که گویی در پی شکار آن است.

این مجموعه از «خوردن» و «خورده شدن»، زنجیره غذایی موجودات را نشان می­‌دهد. اردکی که از آب ماهی را شکار می­‌کند و می­‌خورد، شیر اردک را شکار می­‌کند و موجود غیرطبیعی و افسانه­‌ای در کمین شیر است. گویی در اینجا انسان فراتر از طبیعت پنداشته شده است، چنان که این موجودات در دستان او قرار دارند و با آنها غذا می‌خورد بی‌آنکه شکار دیگری بشود.»

انتهای پیام