بلوچستان بزرگترین ایالت پاکستان است و با این که دارای بیشترین منابع طبیعی در میان ایالت‌های این کشور است، از همه آنها کمتر توسعه یافته است.

نام بلوچستان ممکن است به محدوده گسترد‌ه‌تری هم اطلاق شود که مناطقی در ایران و افغانستان را هم در برمی‌گیرد.

هفته گذشته ایران و پاکستان هر دو در حملاتی به مناطق مرزی یکدیگر -به گفته خودشان- مواضع گروه‌های مسلح را در ولایت بلوچستان پاکستان و در استان سیستان و بلوچستان ایران هدف قرار دادند.

برای درک بهتر دلایل این تحولات، نگاهی می‌کنیم به منطقه بلوچستان، و فرهنگ متمایز و هویت تاریخی آن.

ایالت بلوچستان کجاست و چرا مهم است؟

بزرگ‌ترین بخش بلوچستان در جنوب غرب پاکستان واقع شده است.

این ایالت پاکستان تقریبا ۴۴ درصد مساحت کل کشور را در بر می‌گیرد، اما تنها شش درصد از جمعیت ۲۴۱ میلیونی پاکستان در آن زندگی می‌کنند.

تاریخ این منطقه با شورش، ستیزه‌جویی و نقض حقوق بشر گره خورده است.

بلوچستان پاکستان که با ایران و افغانستان هم‌مرز است، خط ساحلی گسترده‌ای هم در کرانه‌های دریای عرب دارد.

نام این منطقه از قوم بلوچ می‌آید که قرن‌ها در آن سکونت داشته‌اند. بلوچ‌ها بزرگ‌ترین گروه قومی در این استان هستند و بعد از آنها پشتون‌ها بیشترین جمعیت را دارند. بسیاری دیگر از مردم بلوچ در استان سیستان و بلوچستان ایران و همین طور در افغانستان زندگی می‌کنند.

بلوچستان از نظر منابع طبیعی از جمله منابع گاز و مواد معدنی غنی‌ترین ایالت پاکستان است و بخشی مهم از پروژه «دالان اقتصادی چین و پاکستان» است که چین بودجه آن را تامین می‌کند.

این پروژه بخشی از «ابتکار کمربند و جاده» شی جین‌پینگ، رئیس جمهوری چین است و شامل احداث بندر آب عمیق در شهر گوادر در نزدیکی خلیج عمان می‌شود که اهمیتی استراتژیک دارد.

چین همچنین در پروژه‌های بخش معدن ایالت بلوچستان پاکستان هم حضور دارد و همین طور ساخت یک فرودگاه بین‌المللی در گوادر که گروه‌های شورشی به شدت مخالف احداث آن هستند.

یک شرکت معدن کانادایی به نام «بَریک گلد» ۵۰ درصد سهام معدن «رکو دیگ» بلوچستان را در اختیار دارد که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز توسعه‌نیافته استخراج مس و طلا شناخته می‌شود.

گروه‌های منطقه‌ای در پاکستان و ایران دهه‌هاست که برای خودمختاری بلوچستان مبارزه می‌کنند.

تنش‌های مرزی اخیر با حمله موشکی ایران به پاکستان در روز ۱۶ ژانویه شدت گرفت که به گفته پاکستان دو کودک هم در آن کشته شدند. پاکستان با حمله موشکی به خاک ایران تلافی کرد که به گفته ایران ۹ نفر از جمله ۴ کودک در آن کشته شدند.

ایران ادعا می‌کند در حمله خود گروه مسلح جیش‌العدل را که در داخل ایران عملیات می‌کند، هدف قرار داده است. پاکستان می‌گوید «پناهگاه‌های» دو گروه شبه‌نظامی «ارتش آزادی‌بخش بلوچستان» و «جبهه آزادی‌بخش بلوچستان» را در داخل ایران هدف گرفته است.

حملات پاکستان اولین حمله خارجی -با پذیرش مسئولیت رسمی- به خاک ایران از زمان جنگ با عراق بود. این اتفاقات در شرایطی رخ داده که جنگ غزه تنش در منطقه خاورمیانه را به شدت افزایش داده است. ایران در روزهای پیش از حمله به پاکستان، به اهدافی در عراق و سوریه هم موشک پرتاب کرده بود.

ایالت بلوچستان پاکستان همواره با بهره‌کشی گسترده از منابع خود روبرو بوده و همین دلیل اصلی شورش و ناآرامی در این منطقه بوده است. محلی‌ها، به ویژه بلوچ‌ها، دولت‌های مرکزی را مقصر بهره‌کشی و سودجویی از منابع بلوچستان، بدون هیچ‌گونه تلاشی برای توسعه و رونق خود منطقه می‌دانند.

مقاومت در برابر دولت پاکستان و شورش‌های گروه‌های مسلح با هدف تشکیل یک کشور مستقل برای مردم بلوچ، از سال ۱۹۴۸ بعد از استقلال پاکستان از امپراتوری بریتانیا در هند آغاز شد.

این مقاومت در دهه‌های ۱۹۵۰، ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ مراحل مختلفی را طی کرد. بعد از یک دوره آرامش نسبی،‌ فعالیت‌ گروه‌های شورشی از سال ۲۰۰۳ و در دوره حاکمیت نظامی ژنرال پرویز مشرف بر پاکستان به شدت افزایش یافت. او دستور چندین عملیات ضد شورش در بلوچستان را داد و نواب اکبر خان بوگتی، رهبر معروف بلوچ، در یکی از این عملیات‌ها کشته شد.

بر اساس بعضی گزارش‌ها در جریان عملیات‌های مرگبار علیه گروه‌های شورشی و همین طور سرکوبگری ارتش و سازمان‌های اطلاعاتی پاکستان در ایالت بلوچستان، ده‌ها هزار نفر ناپدید شدند. گفته می‌شود که ماموران امنیتی پاکستان این افراد را شکنجه کرده‌اند و کشته‌اند. پاکستان این اتهامات را به شدت رد می‌کند.

سازمان «صدای گمشدگان بلوچ» برآورد کرده است که بیش از ۷۰۰۰ نفر در بلوچستان ناپدید شده‌اند. اما «کمیسیون تحقیق درباره ناپدیدشدگان قهری» می‌گوید تا ماه اکتبر ۲۰۲۳ تنها ۴۵۴ پرونده فعال مربوط به افراد گمشده وجود داشته است.

نخست وزیر موقت پاکستان اخیرا در مصاحبه‌ای به بی‌بی‌سی گفت که در تعداد ناپدیدشدگان «اغراق شده است» و مدعی شد که تنها ۵۰ نفر در بلوچستان ناپدید شده‌اند.

بعضی از این پرونده‌ها در دادگاه عالی در جریان است و گروه بزرگی از زنان و اعضای خانواده این افراد در تجمع‌های اعتراضی در اسلام‌آباد خواهان بازگرداندن آنها و پایان دادن به ربودن و کشتن مردم منطقه شده‌اند.

کدام گروه‌های مسلح در بلوچستان فعال هستند؟

گروه‌های مسلح مختلفی در ایالت بلوچستان فعال بوده‌اند اما در حال حاضر دو گروه فعال بیشتری دارند: ارتش آزادی‌بخش بلوچستان و جبهه آزادی‌بخش بلوچستان. این دو گروه در داخل پاکستان علیه دولت این کشور عملیات می‌کنند و دولت مدعی است که آنها مخفیگاه‌هایی خارج از مرز پاکستان دارند که بیشتر آنها در ایران و بعضی هم در افغانستان واقع شده‌اند.

پاکستان دولت ایران را به فراهم کردن پناهگاه‌های امن برای رهبران و اعضای این گروه‌ها متهم می‌کند، اما ایران این اتهام را رد می‌کند. پاکستان همچنین مدعی است که هند از بعضی از این گروه‌‌ها در بلوچستان حمایت مالی می‌کند. هند هم این اتهام را رد می‌کند.

در دو سال گذشته دولت پاکستان درباره گزارش‌های مربوط به حملات مشترک ارتش آزادی‌بخش بلوچستان و طالبان پاکستان -سازمانی که گروه‌های اسلامگرای مختلف را در مرز افغانستان و پاکستان در برمی‌گیرد- به شدت ابراز نگرانی کرده است.

ارتش آزادی‌بخش بلوچستان در حال حاضر به عنوان گروهی شناخته می‌شود که بیشترین چالش را در برابر دولت پاکستان در منطقه ایجاد کرده است. چندین کشور غربی از جمله بریتانیا و آمریکا این گروه را در فهرست سازمان‌های تروریستی بین‌المللی قرار داده‌اند.

در سال‌های اخیر ارتش آزادی‌بخش بلوچستان حملات خود را تشدید کرده و تمرکز عملیاتی خود را از هدف گرفتن نیروهای امنیتی پاکستان در ایالت بلوچستان، به حمله به چینی‌هایی تغییر داده که در پروژه‌های منطقه حضور دارند.

جبهه آزادی‌بخش بلوچستان هم به صورت مرتب پروژه‌های گاز، زیرساخت‌ها و پاسگاه‌های امنیتی در بلوچستان را هدف قرار می‌دهد. این گروه از سال ۲۰۱۱ حملاتی را علیه نیروهای امنیتی پاکستان، کارگران خارجی،‌ شرکای دولتی و روزنامه‌نگاران انجام داده است.

این جبهه که سال ۱۹۶۴ در سوریه تاسیس شد، در ابتدای فعالیت خود به طغیان بلوچ‌ها در ایران پیوست که در جریان آن گروه‌های بلوچ علیه دولت مرکزی در ایران شورش کردند.

بعد از پنج سال درگیری، این گروه از طریق مذاکره به جنگ علیه شاه ایران پایان داد. بعد از آن جبهه آزادی‌بخش همراه گروه‌های دیگر بلوچ،‌ علیه دولت پاکستان فعال شد و در سال‌های دهه ۱۹۷۰ در خاک افغانستان پناه گرفت.

بلوچستان بزرگترین ایالت پاکستان است و با این که دارای بیشترین منابع طبیعی در میان ایالت‌های این کشور است، از همه آنها کمتر توسعه یافته است.

نام بلوچستان ممکن است به محدوده گسترد‌ه‌تری هم اطلاق شود که مناطقی در ایران و افغانستان را هم در برمی‌گیرد.

هفته گذشته ایران و پاکستان هر دو در حملاتی به مناطق مرزی یکدیگر -به گفته خودشان- مواضع گروه‌های مسلح را در ولایت بلوچستان پاکستان و در استان سیستان و بلوچستان ایران هدف قرار دادند.

برای درک بهتر دلایل این تحولات، نگاهی می‌کنیم به منطقه بلوچستان، و فرهنگ متمایز و هویت تاریخی آن.

ایالت بلوچستان کجاست و چرا مهم است؟

بزرگ‌ترین بخش بلوچستان در جنوب غرب پاکستان واقع شده است.

این ایالت پاکستان تقریبا ۴۴ درصد مساحت کل کشور را در بر می‌گیرد، اما تنها شش درصد از جمعیت ۲۴۱ میلیونی پاکستان در آن زندگی می‌کنند.

تاریخ این منطقه با شورش، ستیزه‌جویی و نقض حقوق بشر گره خورده است.

بلوچستان پاکستان که با ایران و افغانستان هم‌مرز است، خط ساحلی گسترده‌ای هم در کرانه‌های دریای عرب دارد.

نام این منطقه از قوم بلوچ می‌آید که قرن‌ها در آن سکونت داشته‌اند. بلوچ‌ها بزرگ‌ترین گروه قومی در این استان هستند و بعد از آنها پشتون‌ها بیشترین جمعیت را دارند. بسیاری دیگر از مردم بلوچ در استان سیستان و بلوچستان ایران و همین طور در افغانستان زندگی می‌کنند.

بلوچستان از نظر منابع طبیعی از جمله منابع گاز و مواد معدنی غنی‌ترین ایالت پاکستان است و بخشی مهم از پروژه «دالان اقتصادی چین و پاکستان» است که چین بودجه آن را تامین می‌کند.

این پروژه بخشی از «ابتکار کمربند و جاده» شی جین‌پینگ، رئیس جمهوری چین است و شامل احداث بندر آب عمیق در شهر گوادر در نزدیکی خلیج عمان می‌شود که اهمیتی استراتژیک دارد.

چین همچنین در پروژه‌های بخش معدن ایالت بلوچستان پاکستان هم حضور دارد و همین طور ساخت یک فرودگاه بین‌المللی در گوادر که گروه‌های شورشی به شدت مخالف احداث آن هستند.

یک شرکت معدن کانادایی به نام «بَریک گلد» ۵۰ درصد سهام معدن «رکو دیگ» بلوچستان را در اختیار دارد که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز توسعه‌نیافته استخراج مس و طلا شناخته می‌شود.

گروه‌های منطقه‌ای در پاکستان و ایران دهه‌هاست که برای خودمختاری بلوچستان مبارزه می‌کنند.

تنش‌های مرزی اخیر با حمله موشکی ایران به پاکستان در روز ۱۶ ژانویه شدت گرفت که به گفته پاکستان دو کودک هم در آن کشته شدند. پاکستان با حمله موشکی به خاک ایران تلافی کرد که به گفته ایران ۹ نفر از جمله ۴ کودک در آن کشته شدند.

ایران ادعا می‌کند در حمله خود گروه مسلح جیش‌العدل را که در داخل ایران عملیات می‌کند، هدف قرار داده است. پاکستان می‌گوید «پناهگاه‌های» دو گروه شبه‌نظامی «ارتش آزادی‌بخش بلوچستان» و «جبهه آزادی‌بخش بلوچستان» را در داخل ایران هدف گرفته است.

حملات پاکستان اولین حمله خارجی -با پذیرش مسئولیت رسمی- به خاک ایران از زمان جنگ با عراق بود. این اتفاقات در شرایطی رخ داده که جنگ غزه تنش در منطقه خاورمیانه را به شدت افزایش داده است. ایران در روزهای پیش از حمله به پاکستان، به اهدافی در عراق و سوریه هم موشک پرتاب کرده بود.

ایالت بلوچستان پاکستان همواره با بهره‌کشی گسترده از منابع خود روبرو بوده و همین دلیل اصلی شورش و ناآرامی در این منطقه بوده است. محلی‌ها، به ویژه بلوچ‌ها، دولت‌های مرکزی را مقصر بهره‌کشی و سودجویی از منابع بلوچستان، بدون هیچ‌گونه تلاشی برای توسعه و رونق خود منطقه می‌دانند.

مقاومت در برابر دولت پاکستان و شورش‌های گروه‌های مسلح با هدف تشکیل یک کشور مستقل برای مردم بلوچ، از سال ۱۹۴۸ بعد از استقلال پاکستان از امپراتوری بریتانیا در هند آغاز شد.

این مقاومت در دهه‌های ۱۹۵۰، ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ مراحل مختلفی را طی کرد. بعد از یک دوره آرامش نسبی،‌ فعالیت‌ گروه‌های شورشی از سال ۲۰۰۳ و در دوره حاکمیت نظامی ژنرال پرویز مشرف بر پاکستان به شدت افزایش یافت. او دستور چندین عملیات ضد شورش در بلوچستان را داد و نواب اکبر خان بوگتی، رهبر معروف بلوچ، در یکی از این عملیات‌ها کشته شد.

بر اساس بعضی گزارش‌ها در جریان عملیات‌های مرگبار علیه گروه‌های شورشی و همین طور سرکوبگری ارتش و سازمان‌های اطلاعاتی پاکستان در ایالت بلوچستان، ده‌ها هزار نفر ناپدید شدند. گفته می‌شود که ماموران امنیتی پاکستان این افراد را شکنجه کرده‌اند و کشته‌اند. پاکستان این اتهامات را به شدت رد می‌کند.

سازمان «صدای گمشدگان بلوچ» برآورد کرده است که بیش از ۷۰۰۰ نفر در بلوچستان ناپدید شده‌اند. اما «کمیسیون تحقیق درباره ناپدیدشدگان قهری» می‌گوید تا ماه اکتبر ۲۰۲۳ تنها ۴۵۴ پرونده فعال مربوط به افراد گمشده وجود داشته است.

نخست وزیر موقت پاکستان اخیرا در مصاحبه‌ای به بی‌بی‌سی گفت که در تعداد ناپدیدشدگان «اغراق شده است» و مدعی شد که تنها ۵۰ نفر در بلوچستان ناپدید شده‌اند.

بعضی از این پرونده‌ها در دادگاه عالی در جریان است و گروه بزرگی از زنان و اعضای خانواده این افراد در تجمع‌های اعتراضی در اسلام‌آباد خواهان بازگرداندن آنها و پایان دادن به ربودن و کشتن مردم منطقه شده‌اند.

کدام گروه‌های مسلح در بلوچستان فعال هستند؟

گروه‌های مسلح مختلفی در ایالت بلوچستان فعال بوده‌اند اما در حال حاضر دو گروه فعال بیشتری دارند: ارتش آزادی‌بخش بلوچستان و جبهه آزادی‌بخش بلوچستان. این دو گروه در داخل پاکستان علیه دولت این کشور عملیات می‌کنند و دولت مدعی است که آنها مخفیگاه‌هایی خارج از مرز پاکستان دارند که بیشتر آنها در ایران و بعضی هم در افغانستان واقع شده‌اند.

پاکستان دولت ایران را به فراهم کردن پناهگاه‌های امن برای رهبران و اعضای این گروه‌ها متهم می‌کند، اما ایران این اتهام را رد می‌کند. پاکستان همچنین مدعی است که هند از بعضی از این گروه‌‌ها در بلوچستان حمایت مالی می‌کند. هند هم این اتهام را رد می‌کند.

در دو سال گذشته دولت پاکستان درباره گزارش‌های مربوط به حملات مشترک ارتش آزادی‌بخش بلوچستان و طالبان پاکستان -سازمانی که گروه‌های اسلامگرای مختلف را در مرز افغانستان و پاکستان در برمی‌گیرد- به شدت ابراز نگرانی کرده است.

ارتش آزادی‌بخش بلوچستان در حال حاضر به عنوان گروهی شناخته می‌شود که بیشترین چالش را در برابر دولت پاکستان در منطقه ایجاد کرده است. چندین کشور غربی از جمله بریتانیا و آمریکا این گروه را در فهرست سازمان‌های تروریستی بین‌المللی قرار داده‌اند.

در سال‌های اخیر ارتش آزادی‌بخش بلوچستان حملات خود را تشدید کرده و تمرکز عملیاتی خود را از هدف گرفتن نیروهای امنیتی پاکستان در ایالت بلوچستان، به حمله به چینی‌هایی تغییر داده که در پروژه‌های منطقه حضور دارند.

جبهه آزادی‌بخش بلوچستان هم به صورت مرتب پروژه‌های گاز، زیرساخت‌ها و پاسگاه‌های امنیتی در بلوچستان را هدف قرار می‌دهد. این گروه از سال ۲۰۱۱ حملاتی را علیه نیروهای امنیتی پاکستان، کارگران خارجی،‌ شرکای دولتی و روزنامه‌نگاران انجام داده است.

این جبهه که سال ۱۹۶۴ در سوریه تاسیس شد، در ابتدای فعالیت خود به طغیان بلوچ‌ها در ایران پیوست که در جریان آن گروه‌های بلوچ علیه دولت مرکزی در ایران شورش کردند.

بعد از پنج سال درگیری، این گروه از طریق مذاکره به جنگ علیه شاه ایران پایان داد. بعد از آن جبهه آزادی‌بخش همراه گروه‌های دیگر بلوچ،‌ علیه دولت پاکستان فعال شد و در سال‌های دهه ۱۹۷۰ در خاک افغانستان پناه گرفت.