مسئول اینترنت «بی‌کیفیت و خطرناک» در ایران کیست؟

«انجمن تجارت الکترونیک تهران» پس از آن‌که از سوی برخی مقامات و رسانه‌های حکومتی متهم به سیاه‌نمایی در گزارش اخیر خود از وضعیت اینترنت در ایران شد، سه‌شنبه سوم بهمن به اتهامات پاسخ داد.

این انجمن که مجموعه‌ای از شرکت‌های بزرگ ایرانی در حوزۀ تجارت الکترونیک است، در پاسخ به انتقاد‌ها بار دیگر تأکید کرده که وضعیت اینترنت در ایران همچنان «خطرناک» است.

«انجمن تجارت الکترونیک تهران» می‌گوید در گزارش خود مجموعه عوامل دخیل در وضعیت اینترنت ایران ازجمله مسئولیت نهادهای مختلف در سه قوه، شوراهای عالی، تحریم و سانسور را در نظر گرفته است اما « باز هم برخی مسئولان تلاش می‌کنند، با مخلوط کردن این موضوعات، از پاسخگویی و تلاش علمی برای بهبود وضعیت اینترنت ایران بگریزند».

گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» شامل چه نکاتی است؟

این گزارش ۶۴ صفحه‌ای که ۲۵ دی ماه و کمتر از شش ماه پس از گزارش اول «انجمن تجارت الکترونیک تهران» منتشر شد، اینترنت در ایران را یکی از «ناامن‌ترین و بی‌کیفیت‌ترین» اینترنت‌های دنیا ارزیابی کرد. در سطور ابتدایی این گزارش وضعیت اینترنت در ایران مشابه کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته توصیف شد اما تفاوت را در «خودخواسته» بودن این وضعیت عنوان کرد.

«انجمن تجارت الکترونیک تهران» که بستر فعالیت‌ اعضای آن اینترنت و اقتصاد دیجیتال است، می‌گوید چنین وضعیتی «مرگ تدریجی رؤیای توسعۀ اقتصاد دیجیتال و یونیکورن‌های دانش‌بنیان را رقم می‌زند».

در این گزارش چالش‌های گوناگون، ازجمله اختلال در اینترنت، به‌وسیلۀ ابزارهای پیشرو در این زمینه مانند OONI (دیده‌بان آزاد مداخلات شبکه) بررسی شده است؛ اختلال‌های مقطعی و مستمر. در زمینۀ اختلالات مقطعی، گردآورندگان گزارش بر این باورند که «وقتی یک شرکت به‌تنهایی انحصار اینترنت کشور را در دست داشته باشد، دیگر نمی‌توان به اختلال‌های آن به چشم یک اختلال عادی نگاه کرد» و از این رو خواستار «گزارش شفاف و اطلاع‌رسانی» در این زمینه شده‌اند.

بیشتر در این باره:

بالا گرفتن انتقادها از احتمال افزایش قیمت اینترنت در ایران؛ «احتمال ارتباط با فساد مالی»

در زمینۀ اختلال‌های مستمر، بررسی‌های گزارش نشان می‌دهد که این نوع از اختلال بیشتر در ساعات پایانی شب ( بین ۸ تا ۱۱ شب) رخ می‌دهد و در ماه‌های آبان و آذر (در مقایسه با درگیر شدن ۱۷ درصد از دامنه‌ها در اردیبهشت) وضعیت اندکی بهبود یافته و به ارقام ۱۳ و ۱۱ درصد رسیده است.

یکی از بخش‌های جنجالی گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» در یک تیتر خلاصه شده است: «بیشترین خاموشی مطلق اینترنت دنیا برای ایرانی‌هاست!». البته گزارش به‌روشنی مشخص کرده که بررسی مربوط به نیمۀ اول سال ۲۰۲۳ میلادی است و دلیل صدرنشینی ایران هم مربوط به «روزهای جمعه و در رابطه با حوادث سیاسی-اجتماعی زاهدان» بوده است. بعد از ایران، هند و پاکستان در نمودار دیده می‌شوند و ترکیه جایگاه هفتم را به خود اختصاص داده است.

وضعیت اینترنت در زمینۀ «فیلترینگ» هم تفاوت چندانی با «خاموشی» ندارد و در بازه زمانی مورد بررسی گزارش، ایران پس از چین بیشترین محدودیت اینترنت را داشته است. در همین زمینه، گزارش به «خسارت جانبی» در زمینۀ اجرای «فیلترینگ» و از آن جمله حذف «خواسته یا ناخواستۀ» محتوایی که ارتباطی با سیاست حکومت در این زمینه ندارد هم کرده است.

در سال‌های اخیر کاربران ایرانی بیش از پیش با محدودیت در دسترسی به شبکه‌های اجتماعی روبه‌رو بوده‌اند. در جدول مقایسه‌ای در این گزارش، ایران بیشترین میزان محدودیت را در کنار کشورهایی چون چین و ترکمنستان اعمال می‌کند. در این سه کشور شش پلت‌فرم پرطرفدار (فیس‌بوک، توئیتر/ایکس، یوتیوب، اینستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ) همگی با ممنوعیت دسترسی روبه‌رو هستند.

بخش دیگری از گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» به موضوع تحریم پرداخته و می‌گوید معافیت در نظر گرفته‌شده از سوی ایالات متحده، موسوم به سند D-2 ، «ناکارآمد و غیراجرایی» است. یکی از ضعف‌های این سند به نظر گرد‌آورندگان گزارش «نبود مشوق اجرایی» و وجود مفاهیمی است که «احتمال بازتفسیر و دوپهلوبودن آن وجود دارد».

در کنار بررسی و انتقاد از سرعت اینترنت در ایران، گزارش همچنین از «گفتمان دور از واقعیت و معنازدایی» و «غیرپاسخگو بودن» و «مسئولیت‌ نپذیرفتن» مقامات جمهوری اسلامی در این زمینه انتقاد کرده است.

البته «انجمن تجارت الکترونیک تهران» می‌گوید، پس از گزارش اول این گروه، به برخی پیشنهادهایش عمل شده و از همین رو مجموعه‌ای از پیشنهادهای دیگر را در بخش‌های اختلال، محدودیت و سرعت ارائه کرده است.

بیشتر در این باره:

یک مدیر تجارت الکترونیک: دولت باید بپذیرد که نمی‌توان جلوی فیلترشکن‌ها را گرفت

واکنش‌ها؛ «سیاسی» و «خلاف واقع»

عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات جمهوری اسلامی که در مواردی اظهارات عجیبش پیرامون وضعیت اینترنت در ایران خبرساز شده، گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» را دارای نقاط قوت و ضعف ارزیابی کرده اما تیترهای داخل گزارش را «سیاسی و بعضاً عاری از حقیقت‌» خوانده است.

آقای زارع پور گفته است که از مجموع وب‌سایت‌های فیلترشده تنها پنج مورد در دولت کنونی رخ داده است. او موضوع اختلال در شبکه را نیز بار دیگر به روند «توسعۀ شبکه» مرتبط کرده و می‌گوید بدین منظور «گاهی یک لینکی را باید موقتاً قطع کنند و تجهیزات جدید نصب کنند».

البته این عالی‌ترین مقام دولتی حوزۀ ارتباطات در ایران توضیحی دربارۀ دلیل قطع دسترسی به اینترنت کاربران در سیستان و بلوچستان که بیش از یک سال است هر جمعه تکرار می‌شود، ارائه نکرده است.

امیر لاجوردی، جانشین وزیر ارتباطات، نیز در واکنشی مفصل به گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران»، اشاره‌های این گزارش به تحمیل هزینۀ فیلترینگ به سبد معیشتی خانوارهای ایران و همچنین افزایش آسیب‌پذیری تجهیزات دیجیتال کاربران را «غیرعلمی» توصیف کرده است.

این ادعا در نقد گزارش یک نهاد خصوصی در حالی مطرح شده که نهادهای حکومتی تاکنون گزارش شفافی در زمینۀ هزینه‌ای که کاربران ایرانی برای دورزدن فیلترینگ متحمل می‌شوند یا ضربه‌ای که سیاست‌های حکومت بر کسب‌وکارهای اینترنتی وارد می‌کند، ارائه نکرده‌اند.

آقای لاجوردی همچنین در موارد متعددی، با رد مسئولیت نهادهای حکومتی پیرامون آن‌چه در گزارش «انفعال» توصیف شده، گردآورندگان را به بی‌دقتی متهم کرده است.

در واکنش به این قبیل اظهارات، اتهامات و انتقادها بود که حدود یک هفته پس از انتشار گزارش «کیفیت اینترنت در ایران»، «انجمن تجارت الکترونیک تهران» با برشمردن بخش‌هایی از حرف‌های امیر لاجوردی به آن‌ها پاسخ داده است.

این انجمن در کنار پاسخ مستدل به مواردی که آقای لاجوردی به‌کرات از نهادهای مختلف سلب مسئولیت کرده، چنین می‌گوید:

«برای کاربر ایرانی تفاوتی ندارد که یک وب‌سایت در کدام دولت فیلتر شده و یا حتی به دلیل تحریم از دسترس خارج شده است یا سانسور؛ در نهایت محدودیت ایجادشده برای کاربر نهایی تجربه‌ی کاربری او را به‌شدت کاهش می‌دهد.»

«انجمن تجارت الکترونیک تهران» که می‌گوید از هر نوع دسته‌بندی حزبی و سیاسی پرهیز کرده و هدفش ارائۀ تصویر «روشن و داده‌محور از واقعیت اینترنت ایران» است، تأکید کرده است که «مسئولین فعلی کشور وظیفۀ رفع فیلتر و رفع مشکلات کیفیت اینترنت ایران را فارغ از آن‌که در چه دورۀ‌ زمانی در مورد آن تصمیم‌گیری شده است، دارند».

این گزارش‌ها از وضعیت اینترنت در ایران در حالی است که سازمان غیردولتی «خانۀ آزادی» (فریدام هاوس) مهرماه امسال اعلام کرد که ایران در سال ۲۰۲۳ با پنج امتیاز منفی در مقیاس ۱۰۰ امتیاز، بدترین سقوط در آزادی اینترنت در کل جهان را داشته و «سرکوب دیجیتال» در این کشور تشدید شده است.

خانۀ آزادی سال پیش از آن نیز گزارش داده بود که ایران، پس از دو کشور چین و میانمار، بیشترین محدودیت‌ها را در زمینه اینترنت اعمال می‌کند.

بیشتر در این باره:

سقوط بیشتر ایران در جدول آزادی اینترنت در جهان