برقراری عدالت اجتماعی سرلوحه اقدامات امام علی (ع) قرار داشت

خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه- عصمت علی آبادی: امروز سیزدهم ماه رجب سالروز میلاد با سعادت امیرالمومنین علی علیه السلام است.موقعیت امیرمومنان امام علی (ع) نسبت به سایر صحابه و افراد دیگر جایگاه و موقعیت ویژه و منحصر به فرد است، تقدیر خداوند اینگونه قرار گرفته است که امیر مؤمنان امام علی (ع) از دوران کودکی در خانه پیامبر اکرم (ص) بزرگ شوند و حداقل نزدیک ۳۰ سال با ایشان مصاحبت داشته باشند.

زمانی که قحطی در مکه مکرمه می‌آید حضرت ابوطالب (ع) تنگدست بودند پیامبر اعظم (ص) خدمت حضرت ابوطالب (ع) می‌روند و امیرالمومنین امام علی (ع) را به منزل خود می‌آورند. مولای متقیان (ع) از دوران کودکی یعنی از ۵ یا ۶ سالگی در منزل پیامبر اعظم (ص) بزرگ می‌شوند.این نکته مبرهن است کسی که حدود ۳۰ یا ۳۵ سال با پیامبر اعظم (ص) مصاحبت داشته باشد و از ۴ یا ۵ سالگی تحت تربیت پیامبر (ص) قرار بگیرد جایگاهی که در فهم قرآن، سیره پیامبر و دین اسلام دارد با هیچیک از افراد یا صحابه دیگر قابل مقایسه نیست. بر همین اساس روایت از پیامبر اعظم (ص) است که می‌فرمایند «انا ادیب الله و علی ادیبی» من تربیت شده خداوند هستم و علی تربیت شده من است. بر همین اساس برای بررسی تجلی قرآن در سیره امیر مؤمنان امام علی (ع) با هادی خواجوی محقق و پژوهشگر به گفت‌وگو پرداختیم که حاصل آن در ادامه تقدیم می‌شود:

*چه تعبیراتی پیرامون جایگاه والای امام علی (ع) در میان یاران و اصحاب پیامبر عظیم‌الشان وجود دارد؟

امیر مؤمنان امام علی (ع) در نهج‌البلاغه این جایگاه والای خود را نسبت به تمامی افراد و صحابه به صورت صریح بیان می‌کنند، «قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْقَرَابَةِ الْقَرِیبَةِ، وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصیصَةِ. وَضَعَنِی فِی حِجْرِهِ وَ أَنَا وَلَدٌ یَضُمُّنِی إِلَی صَدْرِهِ، وَ یَکْنُفُنِی فِی فِرَاشِهِ، وَ یُمِسُّنِی جَسَدَهُ، وَ یُشِمُّنِی عَرْفَهُ. وَ کَانَ یَمْضَغُ الشَّیْءَ ثُمَّ یُلْقِمُنِیهِ، وَ مَا وَجَدَ لِی کَذْبَةً فِی قَوْل، وَ لاَ خَطْلَةً فِی فِعْل. وَ لَقَدْ قَرَنَ اللّهُ بِهِ صَلَّی اللهُ»؛ حضرت می‌فرمایند شما نسبت به جایگاه ویژه من نزد پیامبر (ص) و نزدیکی و قرابت من با پیامبر اکرم (ص) کامل آگاه هستید و این چیزی نیست که بر شما پنهان باشد.

در ادامه امیر مؤمنان امام علی (ع) می‌فرمایند من کودک و بچه کوچکی بودم که پیامبر اکرم مرا در دامن خود قرار می‌دادند و مرا ضمیمه سینه خود می‌کردند. همچنین می‌فرمایند پیامبر اکرم (ص)؛ مرا در جایگاهی که خود می‌خوابیدند و می‌نشستند قرار می‌دادند، ایشان بدن مرا لمس می‌کرد و بوی خود را به من می‌رسانند و من بوی پیامبر اکرم (ص) را استشمام می‌کردم. وقتی پیامبر اکرم (ص) می‌خواستند غذا بخورند ابتدا آن را در دهان خود قرار می‌دادند خرد می‌کردند و سپس در دهان من قرار می‌دادند. پس برای فهم اینکه چگونه نماد معارف قرآنی در سیره امیرالمومنین امام علی (ع) تجلی پیدا کرده است، باید جایگاه امیر مؤمنان امام علی (ع) را به دقت شناخت.

احمد بن حنبل از بزرگان مکاتب چهارگانه اهل سنت و پیشوای مکتب حنبلی در کتاب فضائل خود اینگونه نقل می‌کند که امیر مؤمنان امام علی (ع) هر روز زمانی را به صورت خصوصی با پیامبر اکرم (ص) ملاقات داشتند و علوم و دانش را از ایشان فرا می‌گرفتند و این چیزی است که برای هیچکدام از صحابه قابل تصور نبوده و گزارش نشده است. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَةً ۚ ذَٰلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَأَطْهَرُ ۚ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» حتی زمانی که قرآن امر کرد کسانی که می‌خواهند با پیامبر اکرم (ص) صحبت کنند صدقه بدهند، هیچکس به این آیه عمل نکرد تا اینکه نسخ شد با اینکه امیر مؤمنان روزانه زمانی را به صورت خصوصی با پیامبر اکرم (ص) داشتند. وقتی این آیه نازل شد امیرمومنان امام علی (ع) یک درهم داشتند که آن را تبدیل به دو نیم درهم کردند و چند روز این صدقه را پرداخت کردند که بتوانند با پیامبر اکرم (ص) به صورت خصوصی صحبت کنند.

*یکی از تجلیات قرآن و سیره پیامبر (ص) در سیره امیر مؤمنان امام علی (ع) پاسداری و پاسداشت مکارم اخلاقی و انسانی است؛ بر اساس این مهم برخورد حضرت با مسلمانان و کفار چگونه بود؟

امیر مؤمنان امام علی (ع) در مورد اینکه بخواهند با مسلمانان یا کفار برخورد کنند به اصولی پایبند بودند، قرآن می‌فرماید به کسانی که کافر و مشرک هستند توهین نکنید، به مشرکان، کافران، خدایان، بت‌ها و اعتقادات کافران و مشرکان بی‌حرمتی و اهانت نکنید. امیر مؤمنان امام علی (ع) طبق این آیات رفتار می‌کردند، در جنگ صفین زمانی که امیر مؤمنان امام علی (ع) با لشکر معاویه روبرو شدند دیدند گروهی از مسلمانان به لشکر معاویه فحاشی می‌کنند، ایشان فرمودند «انی اکره لکم ان تکونو سبابین» من دوست ندارم شما انسان‌های فحاش و توهین کننده باشید اگر مشکلی در معاویه و یاران او وجود دارد و ناحقی کردند و باطل در آنها تجلی پیدا کرده است، فعل، عمل و ظلم آنها را توصیف کنید، من دوست ندارم که شما فحاش باشید، یا در کلامی دیگر می‌فرماید «ایاک و ما یستهجن من الکلام» از کلام زشت و بد بپرهیزید که آن را بر زبان برانید و با دیگران اینگونه صحبت کنید.

*از دیگر موارد معارف و تعالیم قرآن کریم که در سیره امیر مؤمنان امام علی (ع) متجلی شده است صلح طلبی و آشتی به وجود آوردن بین مسلمانان و اصلاح ذات البین است؛ در این باره بفرمائید:

قرآن کریم می‌فرماید «لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ» اگر بین دو گروه از مؤمنان و مسلمانان اختلاف و نزاع پیش آمد بین آنها را اصلاح کنید، اگر طوایف نپذیرفتند که بیایند و قرآن بین آنها داوری کند و طبق تعالیم اسلامی از جنگ، نزاع و دشمنی دوری نکردند با آنها بجنگید. سیره امیر مؤمنان امام علی (ع) اینگونه است در جنگ‌هایی که ایشان انجام دادند از جمله جنگ صفین، جمل و نهروان که با گروه دیگری از مسلمانان که دچار بدفهمی درباره دین شده بودند نیز همین گونه رفتار می‌کند در هیچکدام از این جنگ‌ها آغاز کننده جنگ نیست.

*مصداقی می‌فرمایید؟

در جنگ جمل امیرمومنان امام علی (ع) یک قاری قرآن را به سمت سپاه جمل می‌فرستد و به او دستور می‌دهد که قرائت قرآن کند و مسلمانان دیگر را به این کتاب دعوت کند و به آنها بگوید که همگی به یک کتاب و پیامبر واحد ایمان داریم پس دست از جنگ برداریم اما سپاه جمل با کشتن قاری قرآن اعلام جنگ می‌کند و حضرت مجبور به جنگ با سپاه جمل می‌شود.

*امیرمومنان امام علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند من از پیامبر اکرم شنیدم که اصلاح بین دو نفر بین مردم از عبادت یک سال بالاتر است. این سیره و روش امیر مؤمنان امام علی (ع) بود که در تمام موارد سرلوحه خود قرارداد می‌دادند؛ در جنگ‌ها و شرایط حساس نیز ایشان چنین عمل می‌کردند؟

بله.

برای مثال در جنگ نهروان امیر مؤمنان هنگام جنگ با خوارج در ابتدای امر پیک و قاصدی را به سوی سپاه نهروان می‌فرستند و می‌فرمایند با آنها صحبت کن و اگر خواستی با آنها احتجاج و دعوت کن دست از طغیان بردارند با سنت پیامبر با آنها احتجاج و استدلال کن.

طبق تعالیم قرآن امیر مؤمنان امام علی (ع) اهتمام ویژه‌ای نسبت به برقراری صلح و آشتی بین مسلمانان و جلوگیری از تفرقه و نزاع دارند؛ اهل بیت (ع) در هیچ جنگی که بر علیه مسلمانان بود شروع کننده جنگ نبودند و در جنگ با مسلمانان و حتی غیرمسلمانان حدود الهی و اخلاق اسلامی را به صورت کامل رعایت می‌کردند.

*از موارد دیگر که می‌توان سیره امیرمومنان امام علی (ع) را متأثر از تعالیم اسلامی دانست پیروی و اقتدای حضرت به رسول الله (ص) در هدایت مردم است، شخصیت و چهره‌ای که قرآن از حضرت رسول الله برای ما ترسیم می‌کند شخصیتی خیرخواه، دلسوز و کسی است که بر هدایت مردم حریص دارد؛ نحوه برخورد امیرمومنان امام علی (ع) پس از پیامبر اعظم (ص) چگونه بود؟

در سیره ایشان نقل شده با وجود انتقادهایی که به خلفا و شکل‌گیری سقیفه و خلافت داشت اما در مسائل حکومتی و جاهایی که مصلحت مسلمانان و مردم بود از ارائه مشورت و خیرخواهی به خلفا کوتاهی نمی‌کرد. همچنین نقل شده است که خلیفه دوم برای رفتن به جنگ با ایرانیان با امیرمومنان امام علی (ع) مشورت می‌کنند و ایشان خلیفه دوم را منع می‌کنند از اینکه به جنگ با ایرانی‌ها برود که شاید کشته شود و اگر کشته شود به عنوان کسی که در جای پیامبر اکرم (ص) نشسته سبب شود که جامعه و حکومت اسلامی سامان خود را از دست بدهد.

از موارد دیگر خیرخواهی امیرمومنان امام علی (ع) در هدایت مؤمنان می‌توان به مشورت خلیفه دوم با امیرمومنان امام علی (ع) برای رفتن و انعقاد صلح با اهالی شام بوده است که در این زمان خلیفه دوم با امیرمومنان امام علی (ع) مشورت می‌کند حضرت خلیفه دوم را به رفتن و انعقاد صلح با اهالی شام ترغیب می‌کنند و جالب این است که خلیفه دوم به خیرخواهی، ایمان و کمک امیرمومنان به جامعه اسلامی ایمان دارد و حضرت را جانشین خود می‌کند و برای انعقاد صلح به شام می‌رود.

امیر مؤمنان استدلال می‌کنند «سَابِقَتُکُمَا أَسْبَقُ أَمْ سَابِقَتِی قَالا سَابِقَتُکَ قَالَ فَقَرَابَتُکُمَا أَمْ قَرَابَتِی قَالا قَرَابَتُکَ قَالَ فَعَنَاؤُکُمَا أَعْظَمُ مِنْ عَنَائِی قَالا عَنَاؤُکَ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا أَنَا وَ أَجِیرِی هَذَا إِلَّا بِمَنْزِلَةٍ وَاحِدَةٍ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَجِیرِ» که سابقه و فعالیت‌های شما نزد پیامبر با سابقه‌تر است یا سابقه من؛ اینگونه صحبت می‌کنند که به خدا قسم بین خودم و خدمتکار من در تقسیم بیت‌المال هیچ تفاوتی وجود ندارد.

*از موارد دیگری که می‌توان سیره امیرمومنان امام علی (ع) را متأثر از معارف و تعالیم اسلامی دانست، پاسداشت و احترام نسبت به پیامبر (ص) طبق معارف قرآنی است؛ در این زمینه توضیحاتی بفرمائید؟

قرآن می‌فرماید «اَلنَّبِیُّ أَوْلیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوٰاجُهُ أُمَّهٰاتُهُمْ وَ أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اَللّٰهِ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُهٰاجِرِینَ إِلاّٰ أَنْ تَفْعَلُوا إِلیٰ أَوْلِیٰائِکُمْ مَعْرُوفاً کٰانَ ذٰلِکَ فِی اَلْکِتٰابِ مَسْطُوراً» شأنی که قرآن برای همسر پیامبر قرار داده و احترامی که برای آنها قرار داده است از جهت احکام، آنها پس از پیامبر اکرم (ص) مجاز نیستند با مسلمانان دیگر ازدواج کنند و هم اینکه به عنوان ام‌المومنین مسلمانان احترام ویژه‌ای برای ام المومنین قائل بودند. بر همین اساس امیرمومنان در جنگ جمل که به پشتوانه اقدامات طلحه و زبیر و عایشه راه اندازی شد، سپاه امام پس از اینکه در جنگ پیروز شدند در چند مورد به پاسداشت حدود الهی و احترام پیامبر اکرم (ص) اهتمام ویژه داشتند، مسلمانان پس از پیروزی در جنگ جمل یا گروهی از مسلمانان دنبال غنیمت‌های سپاه جمل بودند اما امیرمومنان امام علی (ع) با این مسئله مخالفت کردند و اجازه ندادند که اموال سپاه جمل غارت شود و زنان آنها به اسارت گرفته شود. حضرت در پاسداشت احترام پیامبر اکرم (ص) عایشه را به همراه ده زن در لباس و کسوت مردانه راهی مدینه کرد و برخی را نگهبان آنها قرار داد که عایشه را به نزد محمد بن ابوبکر برادر او برسانند.

از آموزه‌های دیگر که امیرمومنان امام علی (ع) در سیره خود به آن پایبند بودند آموزه‌های قرآنی است؛ «إِن‌الله یأْمُرُ بِالْعدْلِ و الْإِحْسانِ و إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی و ینْهی عنِ الْفحْشاءِ و الْمُنْکرِ و الْبغْیِ یعِظُکُمْ لعلکُمْ تذکرُون» خداوند به عدالت نیکی و خوبی امر می‌کند؛ عدالت و توازن به وجود آوردن در نظام اجتماعی یکی از دغدغه‌های رسالت پیامبر اکرم (ص) و در سرلوحه سیره امیرمومنان امام علی (ع) قرار داشت، امیرمومنان امام علی (ع) دقت داشتند که ارتباطات یا وابستگی‌های خاص که جنبه معنوی دارد سبب انباشت ثروت و به وجود آمدن تضاد طبقاتی نشود، بر همین اساس امیرمومنان امام علی (ع) در اولین روزهای حکومت خود فرمان به تقسیم مساوی و عادلانه بیت‌المال بین تمام مسلمانان و حتی کودکان تازه متولدشده و حتی بردگان، کنیزان و افراد تازه مسلمان شده با افرادی که از اصحاب بدر و احد بودند و سبقه بسیار طولانی در اسلام داشتند فرمان دادند. از نظر امیر مؤمنان امام علی (ع) هیچ فرقی بین مسلمانان از جهت استحقاق در بیت‌المال و مقرری وجود ندارد، نگاه امیرمومنان امام علی (ع) بر این اساس است که اگر کسی در اسلام بر همین اساس گروهی از مسلمانان که سابقه مجاهده در نزد پیامبر اکرم بودند به این برابری تقسیم بیت‌المال اعتراض می‌کنند و استدلال می‌کنند که ما از سابقون هستیم از کسانی هستیم که در اسلام سبقت داریم.