کولبران در دو سوی مرز: ماشین کشتارِ «مرزبانی» ایران و «حرس‌الحدود» عراق

ایران و عراق ندارد، هر دو می‌کُشند!

بنا به گزارش‌ نهاد‌ها و شبکه‌های حقوق بشری، از جمله سازمان حقوق بشری «هه‌نگاو» از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۳ بیش از ۲۵۰۰ کولبر در کوردستان به‌دست نیروهای مرزی جمهوری اسلامی ایران کشته یا زخمی شده‌اند. طبق این گزارش‌ها در یک سال گذشته برخورد با کولبران به‌شدت روندی تصاعدی پیدا کرده است.

با استناد به گزارش سالانه «کولبر نیوز»، فقط در سال ۲۰۲۳، ۲۹۹ کولبر در مناطق مرزی استان‌های آذربایجان غربی، کوردستان و کرمانشاه براثر عوامل مختلف جان خود را از دست داده‌اند. در این میان ۲۶۷ مورد از کشته و زخمی‌شدن کولبران ناشی از تیراندازی مستقیم نیروهای هنگ مرزی ایران بوده است.

مرزهای مرگبار: ۲۰۴ کولبر و سوخت‌بر در ۲۰۲۳ در مرزهای غرب و شرق ایران کشته شدند

می‌توان این موضوع را در بستر کلی‌تر «انقیاد حیات اقتصادی-اجتماعی کوردستان» تفسیر کرد، اما روند فزاینده‌ی کشتن و زخمی‌کردن کولبران را باید در بستر و ادامه‌ی طرح‌های مدیریت و ساماندهی کولبری و به‌عنوان مکمل نظامی-امنیتی اجرایی‌شدن استقرار منطقه‌ی آزاد تجاری بانه-مریوان تبیین کرد. بااین‌حال گزارش حاضر به بررسی راه‌‌افتادن ماشین کشتار دولت عراق -همپای دولت ایران- علیه کولبران می‌پردازد که در چند روز اخیر زخمی و کشته شدن چند نفر از آن‌ها را به دنبال داشته است.

روز شنبه ۳۰ دی‌ماه سال جاری، نیروهای مرزبانی عراق یا «حرس الحدود» مستقر در مرز روستای «بیاره» از توابع شهرستان «حلبچه» اقدام به بازداشت، ضرب و شتم و هتاکی به ۹ کولبر اهل روژهلات (کوردستان ایران) کردند. در ویدیوی مصاحبه‌ی یکی از شهروندان اقلیم کوردستان با این جوانان کولبر -که به‌استثناء یک نفر از آن‌ها که ۲۳ سال دارد، همگی زیر سن قانونی‌ اند-، آن‌ها علائم، جراحت‌ها و کبودی‌های به‌جامانده از ضرب و شتم و شکنجه توسط نیروهای حرس‌الحدود را به فرد مصاحبه‌کننده نشان می‌دهند. با استناد به این مصاحبه و دیگر گزارش‌های موجود، فرماندهی این نیروهای مرزی در راستای تحقیر کولبران بازداشت‌شده اقدام به تراشیدن موی سر آن‌ها و ضبط وسایل شخصی ازجمله موبایل‌هایشان کرده و پس از یک شبانه‌روز بازجویی و ضرب و شتم، آن‌ها را بدون آب و غذا در همان روستای مرزی اقلیم کوردستان رها می‌کند. در مصاحبه‌ی اختصاصی شبکه‌ی خبری «رووداو» با قربانیان این حادثه، یکی از کولبران این‌گونه داستان را روایت می‌کند:

کولبرم و کورد، از جوانرود [یکی از شهرهای کرمانشاه] آمده بودم. مرزبانی ما را گرفت، هتک حرمت کردند، ما را زدند، دیشب به ما غذا ندادند، دست و پایمان را شکاندند، به ما بگویید چرا سرمان را تراشیدند؟

اسکرین‌شات از ویدیو مصاحبه‌ی یک شهروند با چند نفر از کولبران بازداشت‌شده و شکنجه‌شده از سوی «حرس‌الحدود» عراق در روستای مرزی «بیاره» در اقلیم کوردستان. مرزبانی عراق اقدام به تراشیدن سر این کولبران نوجوان و کودک اهل روژهلات (کوردستان ایران) کرده است.

شیوه‌ی برخورد غیرقانونی و غیرانسانی با این کولبران، نارضایتی و نگرانی‌های بسیاری را در میان مردم روژهلات و باشوور (اقلیم کوردستان) برانگیخته است. بااین‌حال، در روز دوم بهمن شبکه حقوق بشری «هه‌نگاو» در گزارشی از تیراندازی و کشته شدن یک کولبر اهل روستای شمشیر از توابع شهرستان پاوه خبر داد. در این گزارش آمده است:

عصر روز دوشنبه ۲ بهمن ۱۴۰۲ (۲۲ ژانویه ۲۰۲۴)، نیروهای حرس‌الحدود عراق در مرز نوسود به‌سوی شماری از کولبران تیراندازی کردند و دست‌کم یک کولبر با هویت هوشیار محمودی ۴۰ ساله و اهل شمشیر از توابع پاوه جانش را ازدست‌داد. همچنین، دو کولبر دیگر نیز به‌شدت مجروح و به مراکز درمانی شهر نوسود منتقل شده‌اند.

هورامان محمد، سخنگوی مرزبانی عراق در منطقه‌ی هورامان اقلیم کوردستان دوشنبه‌شب در مصاحبه با رووداو خبر کشته شدن این کولبر توسط حرس‌الحدود را رد کرده و مدعی شد: «ما با همکارانمان تماس برقرار کرده‌ایم، از طرف مرزبانی عراق در آن منطقه به هیچ کسی تیراندازی نشده است و کسی هم کشته نشده است».

بااین‌حال، ویدیوهای منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی، ازجمله کانال تلگرامی «کولبرنیوز» تیراندازی این نیروها به کولبران و جان باختن «هوشیار محمودی» را تأیید می‌کند.

Ad placeholder

«حرس‌الحدود» چیست؟ کیست؟

پس از شکل‌گیری اقلیم کوردستان عراق تا اواسط سال ۲۰۲۲، نزدیک به ۱۵ سال مدیریت و کنترل مناطق مرزی محدوده‌ی سیاسی-اداری این منطقه‌ی خودمختار بر عهده‌ی نیروهای پیشمرگ اقلیم بود. اما سال گذشته و بعد از توافق‌های جدید دولت مرکزی عراق با اقلیم کوردستان، در نحوه‌ی مدیریت و کنترل مرزهای کشور تغییراتی اساسی اتفاق افتاده است. بر اساس این توافق‌ها، مسئولیت حفظ و حراست از مرزها به‌شکل قانونی از نیروهای پیشمرگ تحت امر حکومت اقلیم کوردستان به نیروهای مرزبانی حکومت مرکزی تحت عنوان «حرس‌الحدود» واگذار شده است.

دولت مرکزی ضرورت انجام این تغییرات سیاسی-اداری-نظامی را در مدیریت کشوری مرزهای عراق، مقابله با تهدیدات نظامی و حملات و پیشروی -به‌ویژه پیشروی دولت ترکیه در مناطق کوهستانی- به خاک کشور و نقض حاکمیت ملی و تمامیت ارضی آن، و همچنین تقویت انسجام ملی تفسیر می‌کند.

در این راستا دولت مرکزی از اواسط سال ۲۰۲۲ به‌ویژه در مناطق مرزی سابقاً تحت کنترل اقلیم کوردستان شروع به جایگزینی نیروها و ساخت و استقرار مراکز نظامی مرزبانی نموده است. طبق گزارش بخش عربی شبکه‌ی رووداو، در سال ۲۰۲۲ تنها در استان اربیل بیش از ۳۰ پایگاه نظامی در طول ۲۴۰ کیلومتر محدوده‌ی مرزی از سوی فرماندهی مرزبانی عراق دایر شد. دولت مرکزی عراق پس از حملات دولت ایران به نقاط مرزی و کمپ‌های احزاب کورد روژهلات در میانه‌ی جنبش ژینا، در راستای تقویت توان بازدارندگی و حفاظت از مرزهایش نیروها و پایگاه‌های مرزی‌اش را افزایش داده است. به‌علاوه، براساس گزارش آژانس خبری عراق (اینا) بغداد در ماه جولای ۲۰۲۳ با هدف جلوگیری از نفوذ و قاچاق، نیروهای مرزبانی را در مرز مشترک خود با ایران در استان سلیمانیه مستقر کرده و عملیات ساخت ۴۷ پاسگاه مرزی در نقاط صفر مرزی را آغاز کرده است.

بااین‌همه، حملات موشکی اخیر حکومت ایران به نقاط مسکونی و غیرنظامی اربیل در اقلیم کوردستان -که منجر به کشته شدن یک تاجر کورد بنام «پیشرو دزه‌یی» و اعضای خانواده‌اش و متعاقباً گردهمایی‌های گسترده‌ی اعتراضی مردم اقلیم کوردستان در اکثر شهرها و درخواست تحریم روابط بازرگانی و تجاری با ایران از طرف اتاق بازرگانی اقلیم شد- نشان‌دهنده‌ی فقدان تأثیرگذاری اقدام‌های دولت مرکزی در مرزهای کوردستان است.

Ad placeholder

یک سرزمین، دو مرزبانی، و جان کولبران

تا جایی که به مسئله‌ی کولبران برمی‌گردد، شواهد حاکی از اضافه شدن تهدیدهای جانی برای آن‌ها این‌بار از سوی عراق و همپای مرزبانی ایران است. مصاحبه‌ی شبکه‌ی رووداو با مسئول روابط عمومی مرزبانی منطقه‌ی هورامان پس از کشته شدن یک کولبر با تیراندازی مستقیم حرس‌الحدود، تأییدی بر وجود دستور قانونی-نظامی از طرف حکومت مرکزی عراق مبنی بر تیراندازی به‌سمت کولبران است. مصاحبه‌شونده عنوان می‌کند که:

در این روزها با فرماندهی نیروهای مرزبانی عراق [حرس‌الحدود] دیدار داشته‌ایم. ایشان دستور داده‌اند از کمر به پایین می‌توان به آن‌ها [کولبران] شلیک کرد.

این موضوع به نگرانی و نارضایتی مردم اقلیم کوردستان دامن زده است. پس از انتشار ویدیوی مصاحبه با کولبرانی که مورد شکنجه و هتک حرمت قرار گرفته اند، برخی از شهروندان و سازمان‌های مردم‌نهاد استان حلبچه و شهرستان‌های تابعه‌ی آن دوشنبه دوم بهمن در یک گردهمایی نارضایتی خود را در رابطه با بروز چنین رخدادهای غیرقانونی و غیرانسانی در مرزهای اقلیم کوردستان ابراز کردند و نسبت به تبعات سیاسی-اجتماعی آن به دولت مرکزی و اقلیم کوردستان هشدار دادند. یکی از سخنرانان این گردهمایی با ابراز همدردی با خانواده‌ی فرد کشته‌شده و مردم روژهلات، و همچنین اشاره به تاریخ‌های متعدد پناهندگی مردم باشوور و پذیریش آن‌ها از سوی مردم روژهلات در دهه‌های پرآشوب ۷۰ تا ۹۰ میلادی، خطاب به مردم روژهلات تأکید می‌کند که:

ما نگرانیم، رنجیده‌ایم […] این کار را محکوم می‌کنیم. ما از مردم شهر نوسود، پاوه و هورامان و جوانرود و دیگر مناطق عذرخواهی می‌کنیم. ما مخالف این کارها [تیراندازی به کولبران] هستیم. تفاوتی ندارد چه در این‌سو [ی مرز] و چه در آن‌سو [ی مرز] رخ دهد، ما بسان یک ملت روحمان باهم آمیخته است، عقیده‌مان با عقیده‌تان آمیخته است، زبانمان با زبانتان یکی است.

یک پژوهشگر و تحلیل‌گر مسائل سیاسی اهل حلبچه -که بخشی از تحصیلات دانشگاهی‌اش را نیز در ایران گذرانده است- با نام مستعار «بروا رسول» در رابطه با واکنش‌های مردمی در قبال این رخدادها به «زمانه» می‌گوید:

درد من آنجاست که دو دولت بیگانه بر ما در این‌سو و آن‌سوی مرز حکومت می‌کنند، مرزهای ساختگی را حراست می‌کنند و ما کوردها را به بهانه‌های مختلف می‌کُشند، به رگبار می‌گیرند و موشک‌پرانی می‌کنند. پروپاگاندای دولت مرکزی عراق و همچنین وزارت دفاع ایران این است که حفاظت و حراست مشترک دو دولت عراق و ایران بر مرزهای مشترکشان باعث ارتقای امنیت ملی می‌شود و از این نظر مردم کورد در باشوور نیز خوشحال ‌اند. اما این دروغی بیش نیست. اولاً، این امنیت ملی کجاست که ترکیه و ایران مدام مناطق مسکونی شهری و روستای ما را بمباران می‌کنند؟ این چه امنیتی است که هم‌زبانان من در روژهلات را مرزبانی ایران و حرس‌الحدود عراق به رگبار گلوله می‌گیرند؟ ما خوشحالیم از وجود حرس‌الحدود؟ دو روز است که مردم شهر حلبچه و روستاهای اطراف از کشته شدن آن کولبر و رفتار ناانسانی مرزبانی عراق با مجموعه‌ای از کولبران احساس شرم نسبت به هم‌وطنانمان در روژهلات و احساس خشم و نفرت نسبت به دولت عراق و مرزبانی‌اش داریم. من بر این باورم که توافق‌های پنهان میان حکومت مرکزی عراق و تهران در رابطه با مدیریت مرزها فقط و فقط در راستای نابودی حاکمیت اقلیم کوردستان است. در این میان کولبران نیز از دو طرف جانشان درخطر است.

بنابراین آن‌گونه که به‌نظر می‌رسد هدف دولت عراق و ایران افزایش کنترل نظامی-سیاسی بر اقلیم کوردستان و کاهش قدرت نهادی-اداری خودمختار آن در بلندمدت است. به‌ویژه اگر این مدیریت مرزها از سوی فرماندهی مرکزی حرس‌الحدود عراق را، در بستر گسترده‌تر تنش میان اقلیم کوردستان و دولت مرکزی بر سر اختیارات سیاسی-اقتصادی-اداری اقلیم کوردستان پس از رفراندوم استقلال سال ۲۰۱۷ قرائت کرد، روشن خواهد شد که هدف اصلی دولت عراق تضعیف بیش‌ازپیش منابع اقتصادی، سیاسی و نظامی باشوور در رابطه با پتانسیل‌های آن در راستای استقلال کوردستان است.

در این میان، کولبرانِ روژهلات ازجمله اولین و بی‌قدرت‌ترین قربانیان ماشین‌های کشتار ایران و عراق خواهند بود.