آن‌چه اوضاع امروز خاورمیانه را مانند سال ۱۹۷۳ خطرناک کرده است

وقتی در روز ۷ اکتبر ۲۰۲۳ گروه افراطی حماس همزمان با یوم کیپور، عید مقدس یهودیان، حملات خود را به اسرائيل آغاز کرد، بسیاری از مشابهت‌های این جنگ با نبرد ۱۹۷۳ سخن گفتند؛ جنگی که ۵۰ سال پیش در روز مقدس یهودیان آغاز شد و با عناوینی چون جنگ رمضان، نبرد تموز و همچنین جنگ یوم کیپور از آن یاد می‌شود و معادلات جدیدی را در مناقشۀ اعراب و اسرائيل رقم زد.

اما آن‌چه از سوی حماس که در فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا و اروپا قرار دارد در روز ۷ اکتبر آغاز شد، هنوز به اتمام نرسیده و بعد از گذشت بیش از صد روز نه تنها درگیری‌ها در نوار غزه ادامه دارد که آتش مناقشه به دیگر مناطق خاورمیانه هم کشیده شده و حالا سایۀ شکل‌گیری یک جنگ فراگیر بر سر منطقه سنگینی می‌کند.

ادامۀ تنش‌ها در منطقه باعث شده آنتونی بلینکن با صراحت شرایط امروز را با آن‌چه بعد از سال ۱۹۷۳ رخ داد، مقایسه کند. وزیر خارجه آمریکا ۲۹ ژانویه در یک نشست خبری همچنین گفت: «شرایط در منطقه خاورمیانه در خطرناک‌ترین وضعیت خود از زمان جنگ ۱۹۷۳ قرار دارد.»

در سال ۱۹۷۳ دقیقاً چه اتفاقی افتاد که حالا بلینکن می‌گوید شرایط در منطقه به همان اندازه خطرناک شده است؟

جنگ غافلگیرکننده

در روز ۶ اکتبر سال ۱۹۷۳ درحالی‌که مردم و دولت اسرائيل درگیر مقدس‌ترین روز یهودیان یعنی یوم کیپور بودند، غافلگیرانه‌ترین حمله در تاریخ این کشور تا آن زمان از سوی دو کشور عربی صورت گرفت و تحولاتی را رقم زد که اثرات آن پس از گذشت نیم قرن هنوز هم در معادلات منطقه خاورمیانه قابل مشاهده است.

کشورهای عربی که پیشتر در جنگ‌های پیشین در مقابل اسرائيل جز شکست چیزی تجربه نکرده بودند، این‌بار با برنامه‌ریزی دقیق‌ و گسترده از عنصر غافلگیری اسرائيل و ضعف نهادهای اطلاعاتی و امنیتی این کشور استفاده کردند. در آن روز ارتش مصر از کانال سوئز و ارتش سوریه هم از بلندی‌های جولان حمله به اسرائيل را آغاز کردند.

این در حالی ‌است که پیش از شروع جنگ، هنری کیسینجر، مشاور امنیت ملی و بعداً وزیر امور خارجه آمریکا، به اسرائيل و گلدا مئیر، نخست‌وزیر وقت اسرائيل، پیشنهاد داده بود که به سمت مذاکره برای صلح با مصر حرکت کند؛ ایده‌ای که هرگز مورد قبول مئیر واقع نشد و به‌گفتۀ روزنامه اسرائيلی «معاریو» آن ‌را «یک جوک غیرقابل قبول» خوانده بود.

دولت وقت اسرائيل تصور نمی‌کرد که کشورهای عربی به‌ویژه پس از شکست در جنگ ۱۹۶۷ بتوانند حملۀ تازه‌ای را علیه این کشور ترتیب بدهند؛ نگاهی مشابه آن‌چه بنیامین نتانیاهو در قبال گروه حماس داشت.

آبان ۱۴۰۲

جنگ غزه چه شباهت و تفاوتی با جنگ «یوم کیپور» دارد؟

اما در روز ۶ اکتبر ۱۹۷۳ وقتی ارتش‌های حافظ اسد و انور سادات به‌صورت همزمان عملیات خود را آغاز کردند، خانم مئیر دریافت که در محاسبات خود اشتباه کرده است. هرچند در نهایت اسرائيل در جنگ یوم‌کیپور توانست نیروهای مصر و سوریه را به عقب براند، اما همان نبرد زمینه برای صلح اسرائيل و مصر را فراهم ساخت.

آخرین تلاش مشترک کشورهای عربی

جنگ یوم کیپور را می‌توان احتمالاً آخرین تلاش مشترک کشورهای عربی برای جنگ با اسرائيل در نظر گرفت؛ جایی که این کشورها هم نیروی نظامی برای مبارزه با اسرائيل اعزام کردند و هم با تحریم فروش نفت، بازارهای جهانی را تحت‌تأثیر قرار دادند.

در نتیجۀ این تصمیم، نفت از بشکه‌ای ۳ دلار در اکتبر ۱۹۷۳ به حدود ۱۲ دلار در ماه مارس ۱۹۷۴ که این بایکوت به پایان رسید، افزایش یافت. پس از آن کشورهای عربی یا به صلح با اسرائيل دست یافتند و یا به این نتیجه رسیدند که دفاع از آنچه «آرمان فلسطین» خوانده می‌شود، از جبهه‌های جنگ نمی‌گذرد و باید با گفت‌وگو و مذاکره به سمت رسیدن به آینده‌ای بهتر برای فلسطینی‌ها حرکت کرد.

مئیر که پس از جنگ از سوی بسیاری در جامعۀ اسرائيل به‌دلیل ضعف اطلاعاتی و امنیتی دولتش مقصر شناخته می‌شد، از کار کنار رفت. در ادامه و در سال ۱۹۷۹ اسرائيل و مصر در کمپ دیوید به توافق صلحی با یکدیگر دست یافتند که از آن تحت عنوان پیمان «بگین- سادات» نیز یاد می‌شود.

بر اساس آن توافق که بین مناخم بگین و انور سادات، رهبران وقت دو کشور، حاصل شد، اسرائيل صحرای سینا را به مصر بازگرداند و در مقابل قاهره هم اسرائيل را به رسمیت شناخت. این توافق زمینه‌ای شد تا در ماه مه همان سال، سادات در سفری تاریخی به اسرائیل سفر کند و از سوی بگین مورد استقبال گرم قرار بگیرد.

منازعاتی که جهان را تا آستانۀ جنگ فراگیر پیش برد

مهم‌ترین شباهت میان این دو جنگ احتمالاً عنصر غافگلیرشدن اسرائيل بوده است، ضمن این‌که گروهی از دشمنان این کشور با همکاری یکدیگر توانستند اسرائيل را تحت فشار قرار دهند.

البته در سال ۱۹۷۳ اجتماع دولت‌های عربی علیه اسرائيل گسترده‌تر بود، اما در ۲۰۲۳ این گروه افراطی حماس بود که به‌تنهایی عملیات خود را اجرایی کرد و در ادامه از سوی گروه‌های شبه‌نظامی وابسته به ایران در سراسر منطقه اقداماتی در جهت حمایت از این گروه و تحت فشار قرار دادن اسرائيل صورت گرفت؛ از گروه‌های نیابتی جمهوری اسلامی در عراق و سوریه گرفته که بارها پایگاه‌های نیروهای آمریکایی را مورد حمله قرار دادند تا حوثی‌های یمن که با اقدامات خود دریای سرخ را ناامن کرده‌اند.

همچنین در این میان باید به نقش حزب‌الله لبنان نیز اشاره کرد که البته تاکنون ترجیح داده در سطحی محدود و کنترل‌شده خود را درگیر این منازعه کند.

در سال ۱۹۷۳ و در اوج جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی با ارسال سلاح به کشورهای عربی تلاش می‌کرد در مقابل اسرائيلی بایستد که آمریکا پشتیان او بود.

آن جنگ پس از بحران موشکی کوبا در سال ۱۹۶۲ یکی از اصلی‌ترین نقاط تقابل دو ابرقدرت وقت بود که آمریکا و شوروی را حتی تا آستانۀ یک درگیری نظامی هم پیش برد. اختلاف‌نظر شوروی و ایالات متحده در آن دوران بحران را به بالاترین سطح رساند و تمام تلاش‌هایی را که ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، برای تنش‌زدایی با شوروی به کار بسته بود، نقش بر آب کرد. تنش‌ها میان مسکو و واشینگتن حتی به تهدید‌های متقابل دوطرف نیز انجامید.

کیسینجر با تلاش‌هایی که به «دیپلماسی شاتل» مشهور است، با سفرهای متعدد خود از این کشور به کشور دیگر توانست زمینۀ توافق آتش‌بس و صلح میان مصر و اسرائيل را هموار سازد. اسرائيل در نهایت پذیرفت از مواضع خود در صحرای سینا و خاک سوریه عقب‌نشینی کند و مصر هم قول داد که از استفاده از زور در خصوص اسرائيل خودداری کند. سوریه با اکراه طرح صلح را پذیرفت اما مصر و اسرائيل به سمت برقراری روابط رسمی با یکدیگر حرکت کردند و همچنان هم این مناسبات میان اورشلیم و قاهره برقرار است.

بیشتر در این باره:

آیا نیابتی‌‌های جمهوری اسلامی، ایران را به دردسر می‌اندازند؟

آیا دیپلماسی مانند ۱۹۷۳ کار خواهد کرد؟

هرچند در سال ۱۹۷۳ با دیپلماسی و مذاکره فشرده از گسترش دامنۀ جنگ جلوگیری شد، اما در بحران جاری تمام تهدیدات، تشویق‌ها، مذاکرات و پیام‌های پشت پرده هنوز نه توانسته جنگ در نوار غزه را متوقف کند و نه حملات گروه‌های شبه‌نظامی در سراسر خاورمیانه را به پایان برساند.

از این بابت، آن‌چه بلینکن تحت عنوان شرایط خطرناک در منطقه از سال ۱۹۷۳ به بعد اشاره می‌کند، احتمالاً مشابهت‌هایی است که در هر دو مورد وجود داشت و امروز هم مانند سال ۱۹۷۳ نگرانی‌ها از وقوع یک جنگ تمام‌عیار در کل منطقه را شدت بخشیده است.

در سال ۱۹۷۳ جنگ پس از ۱۹ روز به پایان رسید و در آن مدت بیش از ۲ هزار و ۶۰۰ اسرائيلی کشته شدند.

این در حالی است که در جنگی که از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شده و مشخص هم نیست چه زمانی به پایان خواهد رسید، تاکنون بیش از هزار و ۴۰۰ نفر کشته شده‌اند و میزان کشته‌های فلسطینی‌ها از ۲۵ هزار نفر هم فراتر رفته است.

در این منازعه آمریکا برعکس سال ۱۹۷۳ با روسیه طرف نیست و پوتین خود درگیر جنگ با اوکراین است، اما این نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی هستند که با عملیات‌های روزانۀ خود به آتش تنش و جنگ در منطقه می‌دمند و بسیاری نگران‌اند که تقابل اقدامات طرفین مانند تنش‌های ۵۰ سال پیش میان شوروی و آمریکا جهان را به آستانۀ یک جنگ تمام‌عیار برساند.

بیشتر در این باره:

۵۰ سال پیش اسرائیل چگونه در جنگ «یوم کیپور» شکست خورد؟