تدوین اطلس زیستگاه‌های حساس ساحلی دریایی خزر

به گزارش خبرگزاری مهر، محمد طالبی متین ضمن تبریک ایام دهه فجر درباره شرایط زیستگاه‌های دریایی در دوران پیش و پس از انقلاب اسلامی اظهار کرد: وضعیت محیط زیست دریایی در طول زمان به طور کلی تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند تغییرات آب و هوا، آلودگی، صید مخرب و یا غیرقانونی، افزایش فعالیت‌های صنعتی و اقتصادی، جنگ‌ها، منازعات سیاسی و تغییرات جمعیتی و غیره قرار دارد.

وی ادامه داد: از وضعیت محیط زیست ساحلی دریایی در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی آمار دقیقی در دسترس نیست اما به طور کل در سال‌های بعد از انقلاب، در طول دوران دفاع مقدس و بعد از آن در حمله آمریکا به عراق، محیط زیست ساحلی دریایی جنوب کشور به ویژه در خلیج فارس و در رودخانه‌های کارون، کرخه، اروندرود و بهمن‌شیر که نزدیکترین مرزهای آبی در استان خوزستان با کشور عراق بودند، متحمل خسارات فراوانی شد.

مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: آنچه مسلم است جنگ سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸، ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۱ و ۲۰۰۳ تبعات زیانباری را به محیط زیست به‌ویژه محیط زیست دریایی منطقه وارد کرده و ریزش باران‌های سیاه و هوای غبارآلود و سنگین و آلوده با بوی آلودگی‌های نفتی و… به دفعات در استان خوزستان گزارش شده است.

طالبی متین در ادامه گفت: از صدماتی که در طول هشت سال جنگ تحمیلی به تأسیسات مستقر در حاشیه خلیج فارس وارد آمد، به‌طور خلاصه می‌توان از حملات عراق به پالایشگاه‌های آبادان و ماهشهر، پتروشیمی‌های آبادان، بندر امام، فارابی، رازی و بندر امام خمینی و تخریب کامل بنادر خرمشهر و آبادان و مغروق شدن بالغ بر ۸۰۰ فروند کشتی کوچک و متوسط (۲۰۰۰ تن) و ۷۰ فروند کشتی بزرگ (تا ۲۰۰۰۰ تن) در کارون و اروندرود، و حمله به کشتی‌های تجاری و نفتکش در دهانه خور موسی اشاره کرد که باعث ورود انواع آلودگی‌ها و صدمات جبران ناپذیر بر پیکره محیط دریایی شد. همچنین تنها استانی که صنعت ماهیگیری آن تحت شعاع جنگ قرار گرفت، خوزستان بود.

وی افزود: از طرف دیگر به تأثیرات مخرب تسلیحات نظامی و بمباران‌های شیمیایی وسیع در مناطق عملیاتی می‌توان اشاره کرد. به طور مثال در جریان عملیات والفجر ۸، عراق طی ۱۵ روز بیش از ۷۰۰۰ گلوله توپ و خمپاره شیمیایی و بیش از ۱۰۰۰ بمب حاوی مواد شیمیایی را در منطقه عملیاتی فاو استفاده کرد همچنین در جریان عملیات کربلای ۴، در محور جزیره مینو، خرمشهر آبادان در سطح وسیعی از بمب‌های شیمیایی استفاده شد.

مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: کاربرد سلاح‌های شیمیایی و میکروبی، علاوه بر کشتار حیوانات و انسان‌های نظامی و غیرنظامی در مقطع زمانی خاص در یک نسل، در دراز مدت باعث آلودگی آب و خاک به مواد سمی و عناصر فلزی سنگین شده که در نسل‌های بعد مورد توجه قرار می‌گیرد.

وی افزود: اشغال کویت در دوم اوت سال ۱۹۹۰ توسط عراق و بالاخره پایان این اشغال در ۲۸ فوریه ۱۹۹۱، موجب شد که در این فاصله با مجموعه اقدامات و عملیات جنگی بزرگترین فاجعه زیست محیطی جهان به دست بشر، بخصوص در رابطه با محیط زیست دریایی در خلیج فارس اتفاق افتاد.

طالبی متین درادامه اظهار کرد: بدیهی است اثرات درازمدت این فجایع همچون اثر روی پلانکتون‌های دریایی، باکتری‌های دریایی، موجودات بنتیک کف دریا، ماهیان، پرندگان و پستانداران دریایی و گیاهان آبزی تا مدت‌ها ادامه داشت و توسعه صنعتی و بهره‌برداری‌های بعدی پس از جنگ، فشار مضاعفی بر اکوسیستم خلیج فارس وارد آورده است که تاکنون به درستی مطالعه نشده و نیاز به تلاش فراوانی در این زمینه است تا ابعاد آن روشن شود.

وی با بیان اینکه با این وجود، افزایش آگاهی‌ها درباره محیط زیست و نیز توسعه قوانین و مقررات و تشکیلات مربوط به حفاظت از محیط زیست دریایی، بهبود قابل مشاهده‌ای را در برخی زمینه‌ها داشته است، گفت: در این راستا سازمان حفاظت محیط زیست، با درک اهمیت موضوع محیط زیست دریایی در دهه ۷۰ شمسی، نسبت به ایجاد دفتر محیط زیست دریایی در بدنه سازمان مرکزی اقدام کرد تا اینکه در اواسط دهه ۸۰ با پیگیری‌های به عمل آمده از سوی سازمان و موافقت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی وقت، دفتر مذکور به معاونت محیط زیست دریایی ارتقا و ساختار و وظایف گسترده‌ای یافت و واحدهای متناظر در سطح هفت استان ساحلی کشور نیز ایجاد شد.

مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست تأکید کرد: این امر ادامه داشت تا پس از بازنگری مجدد در ساختار سازمانی، دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها نیز به این معاونت منتقل و این مجموعه هم‌اکنون تحت عنوان معاونت محیط زیست دریایی و تالاب‌ها در حال فعالیت است.

طالبی متین تصریح کرد: کشور جمهوری اسلامی ایران همسو با کشورهای منطقه، تلاش‌هایی برای کاهش آلودگی آب‌های دریا، حفظ و احیای سواحل، مدیریت منابع زیستی و توسعه پایدار انجام داده است. همچنین، تشکیلات بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد و سازمان‌های همکار با آن‌ها نیز برای حفاظت از محیط زیست دریایی، مشارکت‌هایی در منطقه داشته‌اند که در این خصوص می‌توان به انجام مطالعات مشترک و طرح‌های بین‌المللی اشاره کرد.

وی با اشاره به اینکه یکی از مهمترین اقداماتی که در سال‌های اخیر انجام شده است، پهنه‌بندی محیط زیستی و تعیین اولویت استقرار صنایع در سواحل ایران است، گفت: سواحل ایران منابع طبیعی بسیار مهمی همچون دریاها، سواحل شنی، گلی و ماسه‌ای، جزایر، تالاب‌ها و خوریات را شامل شده که تأثیر زیادی بر اقتصاد و محیط زیست این کشور دارند. با پهنه‌بندی محیط زیستی، امکان شناسایی مناطق مستعد برای استقرار صنایع و مناطقی که باید حفظ شوند، وجود دارد.

مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست توضیح داد: صنایع و فعالیت‌های انسانی در سواحل می‌تواند منجر به آلودگی هوا و آب شود. با پهنه‌بندی محیط زیستی و تعیین اولویت استقرار صنایع، می‌توان از پراکنش نامناسب صنایع و انتشار آلودگی در سواحل جلوگیری و به حفظ کیفیت محیط زیست کمک کرد. از سویی دیگر دولت و مسئولان، تصمیمات بهتری در خصوص توسعه صنایع و حفظ محیط زیست اتخاذ می‌کنند و با هماهنگی بین بخش‌های مختلف، این امر می‌تواند به توسعه پایدار و هماهنگ با محیط زیست و ایجاد توازن بین توسعه و حفاظت منتهی شود و فواید اقتصادی و رفاه بسیاری را برای کشور و مردم داشته باشد.

طالبی متین درباره حفاظت از زیستگاه‌های ساحلی و فراساحلی نیز گفت: در این راستا تلاش‌های بی‌سابقه‌ای از طرف دفتر حفاظت از زیست بوم‌ها و سواحل دریایی انجام یافته است که یکی از مهمترین آن‌ها، انجام گشت‌های ساحل و فراساحل در خلیج فارس و دریای عمان با مشارکت پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی کشور است. زیستگاه‌های ساحلی و فراساحلی مناطق حساسی هستند که تأثیر بسیار زیادی روی تنظیمات فیزیکی و زیستی اکوسیستم‌های خشکی و دریایی دارند. پایش این مناطق به ما کمک می‌کند تا تغییرات درون زیستی و اکوسیستمی را شناسایی کنیم و تلاش‌ها را معطوف جلوگیری از نابودی گونه‌ها و تخریب زیستگاه‌ها کنیم و اقدامات مناسب برای حفظ و بهبود این اکوسیستم‌ها را انجام دهیم.

وی ادامه داد: این اقدامات می‌توانند شامل تنظیم محدودیت‌های شکار و صید، مدیریت پایدار منابع آبی و کنترل آلودگی دریا و ترویج فعالیت‌های اقتصادی پایدار در مناطق ساحلی باشند همچنین پایش زیستگاه‌های ساحلی و فراساحلی می‌تواند به تعیین مناطق حساس و آسیب‌پذیر در این مناطق کمک کند. این اطلاعات به ما کمک می‌کند تا بتوانیم اقدامات حفاظتی مؤثری را در این مناطق پیشنهاد و خطرات ناشی از تغییرات آب و هوا، نفوذ آب شور و سایر عوامل زیستی و غیرزیستی را کاهش دهیم.

مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: از دیگر اقدامات ارزشمند در سال‌های اخیر، تهیه اطلس زیستگاه‌های حساس ساحلی دریایی خلیج فارس و دریای عمان است. این اثر ارزشمند به عنوان بانک اطلاعاتی زیستگاه‌های حساس در کل منطقه خلیج فارس و دریای عمان با محوریت سواحل ایران بوده و به ما کمک می‌کند تا منابع طبیعی این مناطق را به صورت دقیق‌تر مدیریت کنیم. با شناخت زیستگاه‌های حساس ساحلی و نقش آن‌ها در چرخه حیات دریا می‌توانیم اقدامات مناسبی برای حفظ منابع آبی و تنوع زیستی این مناطق انجام دهیم.

طالبی متین افزود: این اطلس می‌تواند به ما کمک کند تا برنامه‌های حفاظت و مدیریت را به طور دقیق‌تر برنامه‌ریزی کنیم. با برخورداری از داده‌های زمینه‌ای در مورد وضعیت زیستگاه‌ها و تنوع زیستی، می‌توانیم تغییراتی که در طول زمان در این مناطق رخ می‌دهد را شناسایی و اثرات آن‌ها را بر زیستگاه‌ها، جانوران و گیاهان بررسی کنیم. این اطلاعات می‌تواند به ما کمک کند تا مسائل محیطی و تهدیداتی که بر زیستگاه‌های ساحلی دریایی تأثیر می‌گذارند را شناسایی و اقدامات مناسبی را برای مدیریت و کاهش این تهدیدات اتخاذ کنیم.

وی تأکید کرد: در این راستا می‌توان به اقداماتی که در جهت توسعه و احیای جنگل‌های مانگرو در سال‌های اخیر انجام شده است، اشاره کرد. جنگل‌های مانگرو با توجه به نقش‌های کلیدی که در اکوسیستم دریا دارند و راه حل‌های مبتنی بر طبیعت در جهت مقابله با تغییرات اقلیمی محسوب می‌شوند، از اولویت‌های برنامه‌های حفاظت محیط زیست جهانی شناخته می‌شوند. این جنگل‌ها اهمیت ویژه‌ای دارند. آن‌ها یکی از محیط‌های غنی و متنوع زیستی و محل زندگی بیش از ۷۰ درصد از گونه‌های جانوری و گیاهی جهان هستند. این جنگل‌ها انواع منحصر به فردی از گونه‌ها و اکوسیستم‌ها را در بر می‌گیرند و برای حفظ تنوع زیستی ضروری هستند. جنگل‌های مانگرو از بزرگترین مخازن طبیعی نگهداری دی‌اکسید کربن در جهان محسوب می‌شوند و با جذب و ذخیره این عامل مهم در گرمایش جهانی، سبب کاهش اثرات گلخانه‌ای و تعادل آب و هوایی می‌شوند علاوه بر آن جنگل‌های مانگرو نقش مهمی در حفاظت سواحل و کاهش شدت سیلاب و امواج، حفظ معیشت و زندگی جوامع محلی و توسعه پایدار و رفاه اجتماعی و سلامت جامعه دارا هستند.

مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: این دفتر هرساله با هماهنگی ادارات کل استان‌های ساحلی جنوبی کشور اقدام به غرس نهال در زیستگاه‌های مستعد می‌کند و در این زمینه نیز برخی صنایع ساحلی همکاری مطلوبی داشته‌اند. چنانچه در حال حاضر در سواحل استان خوزستان، بالغ بر ۸ میلیون اصله نهال از دهه ۷۰ تاکنون غرس شده و هرساله بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شود. در استان‌های بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان نیز با مشارکت سازمان‌های مردم نهاد و بخش‌های خصوصی و دولتی هر ساله برنامه‌های مشابه اجرا می‌شود.

طالبی متین در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: از دیگر اقدامات ارزشمند پس از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه محیط زیست دریایی می‌توان به پایش و بازسازی زیستگاه‌های آبسنگ‌های مرجانی کشوراشاره کرد که در نتیجه توسعه ناپایدار، آلودگی، تغییرات اقلیمی، طوفان‌های دریایی، فعالیت‌های مخرب صید و صیادی، هجوم گونه‌های غیربومی و برداشت توسط افراد، آسیب دیده‌اند. این زیستگاه‌ها که عمدتاً در سواحل جزایر کشور گسترش یافته‌اند، زیستگاه‌های بسیار حیاتی هستند و خدمات اکوسیستمی مهمی را فراهم می‌کنند. حفاظت و احیای این زیستگاه‌ها می‌تواند به عنوان یکی از راه حل‌های مبتنی بر طبیعت در سازگاری با تغییرات اقلیمی باشد. در حال حاضر کارشناسان ستادی و استانی این معاونت، در سواحل چابهار، قشم، کیش و خارک اقدامات احیایی بسیار ارزشمندی را پیوسته به انجام می‌رسانند که اثرات مفید آن بر حفاظت و احیای تنوع زیستی و بهبود معیشت جوامع محلی مشهود خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: دفتر حفاظت از زیست بوم‌ها و سواحل دریایی در جهت انجام وظیفه ذاتی خود در حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض اقدام به تدوین برنامه اقدام ملی برای پنج گونه از لاک پشتان دریایی ایران، پستانداران دریایی از جمله دلفین گوژپشت و فوک خزری و اخیراً نیز برای کوسه ماهیان و سپرماهیان کرده است. تنوع زیستی مهمترین سرمایه طبیعی کره زمین است و وابستگی ما به منابع طبیعی و خدمات اکوسیستمی از آن به دست می‌آید.

مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: حفظ گونه‌های در معرض خطر انقراض به معنای حفظ تنوع زیستی و ادامه وجود این گونه‌ها در اکوسیستم‌ها است چراکه این گونه‌ها عمدتاً نقش‌های بسیار مهمی در اکوسیستم دارند و به عنوان گونه‌های کلیدی و پرچمدار عمل می‌کنند و تعادل اکوسیستم‌ها را تضمین می‌کنند، به‌طوری‌که نابودی آن‌ها می‌تواند به نابودی اکوسیستم‌ها و اختلال در زنجیره غذایی منجر شود. از سویی دیگر این گونه‌ها ارزش‌های فرهنگی، تاریخی و علمی، اقتصادی و اجتماعی دارند و برای نسل‌های آینده باید حفظ شوند.

طالبی متین افزود: برنامه‌های حفاظتی اقدام ملی برای گونه‌های در معرض خطر انقراض شامل اقداماتی مانند شناسایی و پایش گونه‌ها، حفاظت از محیط زیست آن‌ها، مدیریت شکار و ماهیگیری پایدار، اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی و حتی همکاری بین کشورهاست. با توجه به اهمیت حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض، برنامه‌های اقدام ملی باید به‌طور جدی دنبال و به‌روزرسانی شوند و توسط دولت‌ها، سازمان‌های محیط زیست و جوامع بین‌المللی پشتیبانی شوند.

وی خاطرنشان کرد: همکاری بین نهادها، مشارکت جامعه و آگاهی عمومی در مورد اهمیت حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض نیز بسیار مهم است. در این خصوص برنامه‌های تدوین شده در حال حاضر به استان‌های ساحلی کشور ابلاغ و در حال اجرا هستند و اثرات مثبتی به ویژه در حوزه آگاهی‌افزایی و جلب مشارکت مردمی در حفاظت از گونه‌ها داشته است.

مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست خاطرنشان کرد: اقدامات بسیاری در قالب فعالیت‌های مختلف بعد از انقلاب اسلامی در جهت حمایت و حفاظت از گونه‌ها و زیستگاه‌های ساحلی دریایی انجام شده و این تلاش‌ها به طور پیوسته در حال انجام است. چنانچه در سال آتی نیز برای نخستین بار بانک داده‌های تنوع زیستی خلیج فارس ودریای عمان و دریای خزر تهیه و در معرض استفاده عموم قرار خواهد گرفت.

طالبی متین در پایان خاطرنشان کرد: این بانک داده‌ای، دانشنامه‌ای از اطلاعات بالغ به ۷۰۰۰ گونه دریایی را شامل می‌شود و می‌تواند به عنوان منبعی معتبر در منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان و خزر عمل کند و بر اعتبار کشور جمهوری اسلامی ایران بیفزاید همچنین اطلس زیستگاه‌های حساس ساحلی دریایی خزر در حال تدوین است که کلیه زیستگاه‌های ساحلی دریایی موجود در ناحیه ایرانی منطقه خزری را معرفی می‌کند.