توسعه بورس ایران در ۳۲ سال اخیر/ تحول عظیم در نهادهای مالی

به گزارش خبرنگار مهر، بازار سرمایه ایران در ۱۵ بهمن سال ۱۳۴۶ اولین معاملات خود را انجام داد، مقدمات اجرایی بازار سرمایه در ایران از سال ۱۳۱۵ و در دوران دولت رضا شاه پهلوی کلید خورد.

جالب است بدانید مقدمات تشکیل بازار سرمایه در ایران ۲۵ سال به تأخیر افتاد، محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۲۰ به پادشاهی رسید و مقدمات ایجاد بازار سرمایه ایران ۵ سال قبل از آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی و در دوران رضاشاه آغاز شده بود.

بعد از ۲۱ سال از آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۴۱ موافقت نامه اولیه بورس ایران متشکل از نمایندگان وزارت بازرگانی، وزارت اقتصاد و دارایی و بانک توسعه صنعتی معدنی آغاز شد. محمدرضا پهلوی در ابتدا به بازار سرمایه اعتقادی نداشت و بعدها آن را اجرایی کرد.

این پایان کار نبود و بعد از ۵ سال و در اردیبهشت ۱۳۴۶ مجلس شورای ملی، لایحه قانون بورس اوراق و اداره بورس را تصویب کرد، بورس ایران ابتدا با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدن ایران به عنوان بزرگترین هلدینگ اقتصادی آن زمان شروع کار به کرد و سپس، سهام شرکت نفت پارس نیز در بورس عرضه شد.

ماجرای دولتی شدن شرکت‌ها در دهه اول انقلاب

تا سال ۱۳۵۷ تعداد شرکت‌های پذیرفته شده در بورس ایران به ۱۰۵ شرکت رسیده بود، در ابتدای انقلاب دولتی سازی اقتصاد به شکل نامناسبی اجرا شد و نتیجه این امر کاهش شرکت‌های بورسی از ۱۰۵ به ۵۶ شرکت تا پایان سال ۱۳۶۷ بود. البته در آن دوران ریسک جنگ بزرگترین ریسک سرمایه گذاری در بازار سرمایه ایران بود و به همین علت توسعه این نهاد مالی به عقب افتاد.

توسعه بورس بعد از جنگ

بعد از جنگ ایران و عراق بورس تحول جدی یافت، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس به شدت افزایش یافت و با سرمایه گذاری و توسعه در اقتصاد وضعیت بورس نیز بهبود یافت، اقتصاد ایران با برنامه اول توسعه به سمت خصوصی سازی رفت و بسیاری از شرکت‌های دولتی به صورت خصوصی یا خصولتی (نیمه دولتی- نیمه خصوصی) تبدیل شده و توسعه بازار سرمایه از این محل چشمگیر بود.

شاخص بورس در ابتدای دولت هاشمی برابر با ۴۷۲ واحد بوده که با افزایش نزدیک به چهار برابری به ۱۶۵۳ واحد رسید. ارزش معاملات بازار سرمایه در انتهای دهه شصت به ۱۱۰ میلیون تومان رسیده بود که در پایان سال ۱۳۷۶ به ۲۰۰ میلیارد تومان رسید، البته بخشی از این رشد به علت رشد قیمت دلار در دولت سازندگی بود.

در این سال‌ها بورس رشد چند بعدی را تجربه کرد، هم با افزایش بنگاه‌های خصوصی و از بین رفتن ریسک جنگ و دورنمای توسعه‌ای در کشور توسعه یافت و هم از محل افزایش قیمت دلار و هم با افزایش تورم و این رشد سه بعدی باعث افزایش ۲۵۰ درصدی بورس در هشت سال شد.

نکته جالب این است که بورس در سال‌های دولت سازندگی تقریباً به اندازه افزایش نرخ دلار رشد کرده، دلار از ۱۲۰ تومان در سال ۱۳۶۸ به ۴۷۰ تومان در سال ۱۳۷۶ رسیده بود و رشد ۲۵۵ درصدی را تجربه کرد، در صورتی که بورس باید رشد بیشتری را تجربه می‌کرد اما به علت آشنا نبودن مردم با بازار سرمایه بورس در آن سال‌ها رشد بیشتری از دلار را شاهد نبود.

بورس از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴

در دولت اصلاحات و از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴، بورس وارد مرحله سلطان محوری شد، به گونه‌ای که چند کارشناس و متخصص بورس که رابطه زیادی با شرکت‌ها داشتند می‌توانستند بازار سرمایه را به هر سمتی که می‌خواهند جهت بدهند. در این دوره همچنان معاملات آنلاین وجه رایج نبود.

صورت مالی شرکت‌ها به صورت کاغذهای بلند در ساختمان قدیمی بورس تهران چاپ شده و فعالان بازار سرمایه برای آگاهی از وضعیت بنیادی بازار باید این صورت مالی‌ها را به سختی بخوانند.

شاخص کل بورس در دولت هفتم به میزان ۱۰۸ درصد رشد کرد و در دولت دوم خاتمی نیز به میزان ۲۳۴ درصد شاهد رشد بازار سرمایه بودیم اما جالب اینجاست که در دولت وی تحول چندانی از لحاظ نهادهای مالی رخ نداد، تنها تعدادی از کارگزاری‌ها افزایش یافتند.

آذر ماه ۱۳۸۴ شروع تحول جدی در بازار سرمایه

تصویب قانون بورس و بازار اوراق بهادار در آذر ماه ۱۳۸۴ گامی جدید برای توسعه بازار سرمایه شد، یکی از مهمترین عوامل توسعه بازار سرمایه اصل ۴۴ قانون اساسی و واگذاری بسیاری از شرکت‌های دولتی بود که در بستر بورس انجام شد و باعث بالندگی در نحوه معاملات بازار سرمایه شد.

عمق بازار سرمایه در سال ۱۳۸۷ به بعد به شدت افزایش یافت، در این سال‌ها توسعه نهادهای مالی در بازار سرمایه به سرعت و دقت انجام شد و ده‌ها کارگزاری جدید، صندوق سرمایه گذاری، شرکت‌های سرمایه گذاری تحت نظر سازمان بورس در این دوره متولد شدند و زیرساخت نوین بازار سرمایه در این دوره پایه گذاری شد.

در سال ۱۳۹۱ چندین مجوز جدید برای توسعه بازار سرمایه صادر شد که به شرح زیر است: ۱۴ مجوز صندوق سرمایه گذاری، ۳۸ شرکت سرمایه گذاری و هلدینگ، ۳ شرکت مشاور سرمایه گذاری، یک شرکت سبدگردانی، ۲ مجوز فعالیت مشاوره عرضه، در همین سال ۶ فقره برای انتشار اوراق صکوک صادر شد، مجوز افزایش سرمایه برای ۷۸ شرکت نیز در این سال اعطا شد.

در حقیقت فاصله سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۲ در دولت دوم احمدی نژاد پایه بورس مدرن گذاشته شد، معاملات آنلاین از سال ۱۳۸۸ به بعد رواج یافت، پای نمودارهای قیمت سهام و تحلیل تکنیکال در این سال‌ها به بورس باز شد و بورس ایران وارد دوران جدیدی شد.

راه اندازی بورس کالا در سال ۱۳۸۶

بورس کالای ایران در سال ۱۳۸۶ آغاز به کار کرد تا قبل از آن چیزی به عنوان بورس کالا وجود نداشت، با تصمیم شورای عالی بورس بورس‌های فلزات و کشاورزی در یکدیگر ادغام و بورس واحدی با عنوان بورس کالای ایران تشکیل شد و از ابتدای مهرماه سال ۱۳۸۶ فعالیت خود را آغاز کرد. با تأسیس این بورس معاملات کالایی منظم شده و تعداد کالاهای مورد معامله در بورس کالا به شدت افزایش یافت،

با تشکیل بورس کالای ایران، مأموریت راه اندازی مرحله اول بورس نفت در قالب بورس فرآورده‌های نفت و پتروشیمی به بورس کالای ایران واگذار گردید و بر این اساس، تالار محصولات پتروشیمی در تاریخ ۱۳۸۶/۱۱/۲۸ فعالیت رسمی خود را در بورس کالا آغاز کرد. از تیرماه ۱۳۸۷ با هدف توسعه ابزارهای جدید مالی، معامله قراردادهای آتی مبتنی بر کالا در بورس کالای ایران آغاز شد. آغاز به کار رینگ صادراتی در بورس کالای ایران از جمله مهم‌ترین اقدامات برای گسترش بورس کالای ایران در سال ۱۳۸۸ بود.

تصویب دستورالعمل معاملات سلف موازی استاندارد جهت انجام معاملات نفت کوره و نفت خام و نیز افتتاح تالار بورس کالای مشهد از دیگر فعالیت‌های توسعه‌ای بورس کالا در سال ۱۳۸۹ است. در سال ۱۳۹۰ و در راستای گسترش فعالیت بورس کالا در پی راه اندازی بورس نفت در سال ۱۳۸۹ نخستین محموله نفت خام سنگین در بورس کالای ایران عرضه شد.

راه اندازی بورس انرژی

با وجود زیرساخت‌های موجود در صنعت برق کشور که آن را از کشورهای منطقه متمایز می‌سازد، همزمان با فعالیت‌ها در راستای شکل گیری بورس نفت، لزوم راه اندازی بورس برق در ادامه توسعه بازار برق کشور احساس شد. در خردادماه ۱۳۸۷ شورای عالی بورس با تأسیس بورس برق موافقت نمود. در این بین تشکیل بازاری منسجم برای در بر گیری تمام کالاهای از جنس انرژی و تشکیل بورسی جامع و واحد برای معاملات انواع حامل‌های انرژی پیشنهاد شد. تلاش‌ها برای ورود نفت و سایر حامل‌های انرژی به بازار سرمایه و تعیین قیمت این محصولات در بورس، اوایل سال ۱۳۹۰ شکل دیگری یافت. در این سال شورای عالی بورس تصمیم گرفت بورسی را با محوریت حامل‌های انرژی شکل دهد. شورای عالی بورس و اوراق بهادار در جلسه ۱۳۹۰/۳/۳۰ با تجمیع درخواست‌های جداگانه برای راه اندازی بورس نفت و برق به راه اندازی بورس انرژی رأی داد. بر این اساس بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور جهت عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، ذغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت.

افزایش شفافیت اطلاعات معاملات در بازار سرمایه

تدوین، تصویب و اجرای ضوابط و مقررات لازم از جمله دستورالعمل انضباطی ناشران بورسی، غیربورسی و فرابورسی و ضوابط انضباطی مؤسسات حسابرسی معتمد و نظارت بر حسابرسان معتمد، دستورالعمل افشای اطلاعات معاملات بورس اوراق بهادار تهران و دستورالعمل ثبت، سپرده گذاری، تسویه و پایاپای همچنین تدوین چارچوب‌های نظارت جامع بر ناشران اوراق بهادار، تدوین صورت‌های مالی نمونه برای شرکت‌های بیمه و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، استانداردسازی فرم دریافت اطلاعات از مؤسسات حسابرسی، توسعه سامانه الکترونیکی دریافت و انتشار اطلاعات و الکترونیکی کردن دریافت اطلاعات از نهادهای تحت نظارت، ناشران، حسابرسان و دارندگان اطلاعات نهانی و طراحی و اجرای نرم افزار سمپا (سامانه مدیریت پرتال اطلاع رسانی) براساس سیستم جدید معاملاتی از جمله مهم‌ترین اقدامات انجام شده در این حوزه است و بعدها این سیستم به سیستم جامع کدال تغییر نام داد و اکنون صورت مالی صدها شرکت دولتی و خصوصی در این سامانه منتشر می‌شود.

ایجاد زیرساخت‌های توسعه بازار الکترونیکی سرمایه راه اندازی

سیستم جدید معاملات در تاریخ ۱۳۸۷/۹/۱۶ توسعه سیستم‌های الکترونیکی برای دسترسی اینترنتی مشتریان به کارگزاران، تصویب دستورالعمل اجرایی معاملات برخط اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، توسعه سامانه الکترونیکی دریافت و انتشار اطلاعات و الکترونیکی کردن دریافت اطلاعات از نهادهای تحت نظارت، ناشران، حسابرسان و دارندگان اطلاعات نهانی، زمینه سازی برای توسعه و به کارگیری XBRL در گزارشگری ناشران و آشناسازی شرکت‌ها با این مفهوم ، در اختیار داشتن نرم افزار نظارتی آنلاین صندوقهای سرمایه گذاری و کمک به ارتباط سیستم‌های کارگزاری به سیستم معاملات و انجام معاملات بر خط یا آنلاین از جمله مهمترین تحولات بازار سرمایه در این حوزه است.

ایجاد نهادها و ابزارهای مالی جدید

در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۲ اقدامات خوبی برای توسعه بازار سرمایه انجام شد، توسعه و به کارگیری ابزارهای متنوع مالی از جمله قراردادهای آتی کالا و سهام و طراحی ابزارهای جدیدی مانند اوراق اجاره، اوراق سفارش ساخت، اوراق اختیار معامله و ایجاد و یا بسترسازی فعالیت نهادهای مالی مانند شرکت‌های تأمین سرمایه، صندوقهای سرمایه گذاری، مشاوران سرمایه گذاری و سبدگردانان.

در حوزه ابزارهای مالی نیز ابزارهایی مانند اوراق اجاره و قراردادهای آتی مبتنی بر کالا و سهام در بورس‌ها معامله می‌شوند که ریشه در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱ دارند. در سال ۱۳۹۲ نهادهای مالی فعال در بازار سرمایه شامل ۱۰۹ شرکت کارگزاری، ۹۲ صندوق سرمایه گذاری، ۷ شرکت تأمین سرمایه، ۳ شرکت پردازش اطلاعات مالی، ۱ صندوق زمین و ساختمان، ۲ صندوق نیکوکاری، تعداد ۴۳ مجوز سبدگردانی برای شرکت‌های کارگزاری و ۸ مجوز سبدگردانی برای سایر نهادهای مالی به ثبت رسید و بازار سرمایه در این سال‌ها به شدت توسعه یافت و نهادهای مالی از این فضا متولد شد.

سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ فرصتی که به غنیمت شمرده نشد

بورس در دولت اول روحانی در فضای رکود بوده اما در دولت دوم وی بورس به یک‌باره در فضای جامعه مثل یک بمب به صدا در آمد، در سال ۱۳۹۸ مردم به دنبال گرفتن کدهای بورسی جدید بودند و در این دوره بورس به یک مدل مردمی تبدیل شد که تاکنون تجربه آن در بازار سرمایه وجود نداشت، در سال ۱۳۹۸ و با شروع ویروس کرونا، دولت دوازدهم به فکر توسعه عجیب بازار سرمایه افتاد. بورس در این دوران رشد ۲۵۰۰ درصدی را کسب کرد که بی سابقه بود، عده‌ای از مردم نیز در این فضا سودهای عجیب و غریبی را کسب کردند اما عده زیادی نیز که از ابتدای سال ۹۹ وارد بورس شده بودند وضعیت مثبتی را کسب نکردند و برخی از آنان با ضررهای هنگفت از بازار خارج شدند.

شاپور محمدی رئیس وقت بورس در نامه‌های متعدد به رئیس جمهور خواستار کنترل رشد بازار سرمایه شد، وی در آن مقطع صحبت از بازار نوین فروش تعهدی کرد، فروش تعهدی به این معناست که بازار دو طرفه خواهد بود، شاپور محمدی در این باره توضیح داده بود: «در خصوص عملکرد بازار سرمایه در حوزه ابزارهای نوین، به نظر می‌رسد از بین ابزارهای جدید، «فروش تعهدی» که به‌عنوان آخرین ابزار نوین سال ۹۸ وارد بازار سرمایه کشور شد، یکی از مهم‌ترین ابزارهای معاملاتی بازار سرمایه در سال‌های اخیر بوده است. ازآنجاکه این ابزار در راستای ایجاد تعادل در بازار مورداستفاده قرار می‌گیرد، به‌طورکلی در بورس‌های دنیا ابزارهای مشابه با این ابزار جزو ابزارهای بسیار مهم محسوب می‌شوند. البته پیش‌ازاین، ابزار «خرید اعتباری» به‌عنوان مدلی از مبادلات اعتباری و تعهدی در بازار سرمایه ایران معرفی‌شده و مورداستفاده قرار می‌گرفت و لازم است اصلاحاتی در دستورالعمل آن صورت بگیرد، اما سازوکار فروش تعهدی که در بورس‌های دنیا با عنوان «فروش استقراضی» معرفی‌شده است، در بازار ایران وجود نداشت.»

اما فروش تعهدی در بازار ایران در آن سال اجرا نشد و متأسفانه فرصت بالندگی جدی بورس و مردمی شدن آن از دست رفت، البته در دولت سیزدهم سعی شد قدری اعتماد به بازار سرمایه بازگردد و بررسی‌ها نشان می‌دهد بازگرداندن اعتماد مردمی به بورس زمانبر خواهد بود.

توسعه بازار سرمایه ادامه دارد

سازمان بورس در دولت سیزدهم قصد دارد تا با ۲ مدل افزایش سرمایه و مولدسازی دارایی‌های دولت اعتماد به بورس را بازگرداند، وحید روشن قلب، مدیر نظارت بر بازار اولیه سازمان بورس و اوراق بهادار در این باره گفته است: «مجوزهای صادر شده در خصوص افزایش سرمایه شرکت‌های سهامی عام ثبت شده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار بیانگر صدور مجوز انجام افزایش سرمایه به مبلغ ۳٫۱۷۳ هزار میلیارد ریال برای ۲۳۰ شرکت از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا ۸ بهمن ماه است. این در حالی است که در سال گذشته مجوزهای صادر شده برای افزایش سرمایه شرکت‌های سهامی عام ثبت شده نزد سازمان به مبلغ ۲٫۹۳۹ هزار میلیارد ریال برای ۲۶۲ شرکت بوده که این موضوع بیانگر افزایش مبلغ مجوزهای صادر شده در سال ۱۴۰۲ تا ۸ بهمن ماه نسبت به کل سال ۱۴۰۱ است. یکی از مهمترین دلایل رشد مبلغ افزایش سرمایه شرکت‌های ثبت شده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار، وجود معافیت مالیاتی انجام افزایش سرمایه از محل سود انباشته (سود تقسیم نشده) در بودجه سال ۱۴۰۲ است و این بند که به پیشنهاد سازمان بورس و با موافقت نمایندگان مجلس در بودجه سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ درج شده بود، ضمن تشویق شرکت‌ها به انجام افزایش سرمایه از این محل، منجر به افزایش سرمایه‌گذاری شرکت‌ها در پروژه‌ها و افزایش سرمایه در گردش در اختیار شرکت‌ها شده و آثار مثبت آن در عملکرد آتی شرکت‌ها نمایان خواهد شد و در عین حال در حاضر پیگیری‌های سازمان بورس جهت درج مجدد این بند در بودجه سال ۱۴۰۳ و یا درج آن در یکی از قوانین دائمی در جریان است.»

پایه بورس نوین ایران از سال ۱۳۸۴ زده شد

پایه فعالیت بازار سرمایه نوین و مدرن ایران در آذر ماه سال ۱۳۸۴ زده شد و ماحصل آن توسعه نهادهای مالی در بازار سرمایه است، طبق گزارش کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار، تعداد ۱۰۸ کارگزاری بورس در ایران فعالیت می‌کنند.

امروز در بازار سرمایه ایران، صدها شرکت سرمایه گذاری، تأمین سرمایه، صندوق با درآمد ثابت وجود دارد که با توسعه این شرکت‌ها اشتغال زیادی نیز برای رشته‌های مدیریت، اقتصاد، حسابداری، فن آوری اطلاعات به وجود آمده که تا قبل از این سابقه نداشت، بورس ایران نسبت به سال‌های قبل به شدت تخصصی شده و افراد عادی بدون آموزش‌های منظم و ادامه دار نمی‌توانند در این بازار فعالیت کنند.

در شرایط کنونی اما دولت باید با بازگرداندن فضای اعتماد به این بازار سرمایه گذاری در آن را شدت داده تا بتواند اهداف تأمین مالی، مولدسازی اموال و ادامه خصوصی سازی شرکت‌های دولتی را ادامه دهد.