نیکولاس رشر ، فیلسوف و شرق شناس آلمانی درگذشت

به گزارش خبرنگار مهر، نیکولاس رشر فیلسوف و شرق شناس آلمانی قرن بیستم چندی پیش در سن ۹۵ سالگی از دنیا رفت. نادیا مفتونی در سلسله نشست‌هایی که در دانشکده الهیات دانشگاه تهران با محوریت گفتگو با فیلسوفان جهان برگزار می‌کند، دو سال پیش با این فیلسوف آلمانی درباره فلسفه علم گفتگو کرد.

مفتونی در پی درگذشت رشر به خبرنگار مهر درباره این فیلسوف شرق شناس گفت: ۲۲ فروردین ۱۴۰۰ وبینار فلسفه علم را با وی برگزار کردیم و به دنبال آن به درخواست من عضو هیأت تحریریه مجله تاریخ علم دانشکده الهیات شد. وقتی می‌خواستم استاد مشاور پایان نامه یا رساله دانشجویم شود موافقت می‌کرد.

اما نیکلاس رشر که بود و چه کرد؟

رشر در سال ۱۹۲۸ میلادی در هاگن آلمان به دنیا آمد، جایی که پدرش پس از خدمت در ارتش آلمان در طول جنگ جهانی اول به عنوان افسر، دفتری حقوقی دایر کرده بود. او از خویشاوندان «اسکار رشر» مشهور است. خانواده او در سال ۱۹۳۸ میلادی به ایالت متحده مهاجرت کردند و وی در آنجا به تحصیل پرداخت.مدرک دکترا را در سال ۱۹۵۱ میلادی از دانشگاه پرینستون، در حالی که تنها ۲۲ سال داشت، گرفت. رشر تا سال ۱۹۶۱ میلادی در دانشگاه پیتزبورگ، به عنوان استاد فلسفه و همچنین رئیس مرکز فلسفه علم، به تدریس مشغول بود. او در جریان سوابق دانشگاهی فراوانش، بیش از ۲۰۰ مقاله در مجلات علمی به چاپ رسانده و در دانش‌نامه‌ها و آثار مرجع فراوانی مشارکت جسته و نزدیک به ۱۰۰ کتاب در حوزه‌های مختلف فلسفی از جمله معرفت‌شناسی، مابعدالطبیعه، نظریه ارزش و فلسفه اجتماعی، منطق، فلسفه علم و تاریخ فلسفه نگاشته است.

رشر در یک دوره تحقیقاتی پرثمر که بیش از شش دهه به طول انجامید، خودش را به عنوان فیلسوفی نظام‌مند با سبک کلاسیک معرفی کرد. کار او الگوهای چند جانبه‌ای از موضوعات فلسفی بنیادین را به نمایش می‌گذارد که رشته افکار، از آرمان‌گرایی تا عمل‌گرایی را به هم می‌بافد. او جدای از این امر خطیر، در موضوعاتی نظیر منطق (نظام‌های مفهومی منطق چند ارزشی)، تاریخ منطق (نظریه عربی مربوط به قرون وسطی در مورد قیاس‌های موجهه)، نظریه شناخت (حدود معرفت به عنوان روشی کمی در معرفت‌شناسی نظری) و فلسفه علم (نظریه تأخیر لگاریتمی در پیشرفت علم)، به شکل‌های گوناگون، مشارکت و همچنین در حوزه فوتوریسم یا آینده‌گرایی هم کار کرده است و در کنار «الاف هلمر» و «نورمن دالکی» به عنوان آغازگر روش به اصطلاح دلفی پیش‌بینی به شمار می‌آید.

بیش از ۱۰ کتاب دربارهٔ ابعاد مختلف کار فلسفی رشر، در سال‌های اخیر به چاپ رسیده است. او به عنوان عضو در «فرهنگستان اروپا»، «انجمن شاهانه کانادا»، «مؤسسه بین‌المللی فلسفه» و «فرهنگستان بین‌المللی علم و فلسفه» پذیرفته شده‌است. وی دکترای افتخاری هشت دانشگاه از سه قاره جهان را داراست. همکاران وی، او را به عنوان عضو افتخاری «آموزشگاه کرپس کریستی»، «آکسفورد» برگزیدند. در سال ۱۹۸۳ میلادی «جایزه علوم انسانی الکساندر فون هامبولت» را که در تقدیر از تلاش‌های محققانه دانشمندان علوم انسانی برجسته دنیا اهدا می‌شود، دریافت کرد. در سال ۲۰۰۷ میلادی به مدال آکوئیناس از انجمن فلسفی کاتولیک آمریکا دست یافت. کتاب وی در سال ۲۰۰۵ میلادی با عنوان «تاملات مدرسی» (از انتشارات دانشگاه کاتولیک آمریکا) «جایزه کاردینال مرسییر» را عاید خود ساخت. تصویر روشنی از سیر عقلی و شخصی رشر در خود زیست نامه‌نگاری او در سال ۲۰۰۵ میلادی (از انتشارات فرانکفورت) ارائه شده‌است. کتاب تاریخ منطق اسلامی وی از بهترین کتاب‌ها پیرامون تاریخ علم منطق در عالم اسلامی است. از سال ۱۹۶۴ میلادی تا سال ۱۹۹۳ میلادی فصلنامه فلسفی آمریکایی و برای سال‌های زیادی فصلنامه تاریخ فلسفه را به عنوان سردبیر منتشر کرد. در طول سال‌های ۱۹۶۹ میلادی تا ۱۹۷۵ میلادی به عنوان دبیر کل اتحادیه بین‌المللی تاریخ و فلسفه علم (یکی از سازمان‌های یونسکو) به خدمت پرداخت. ریاست انجمن‌هایی چون: انجمن فلسفی آمریکا، انجمن کاتولیک فلسفی آمریکا و انجمن مابعدالطبیعه آمریکا و انجمن چارلز پییرس قدیس و انجمن لایب‌نیتز آمریکا از جمله فعالیت‌های او به شمار می‌آید. کار وی برای سال‌هاست که توسط نهادهای علوم ملی مورد حمایت واقع می‌شد.

مجموعه مفصلی از مقالات گردآوری شده رشر، توسط انتشارات آنتوس ورلاگ فرانکفورت در دست چاپ است. این مجموعه که حاوی بیش از ۱۲۰ مقاله در تقریباً ۱۷ مجلد است، دورنمای کاملی از آثار رشر در بسیاری حوزه‌های فلسفی ارائه داده و به خوبی نظرات اصلی و رویکردهای فلسفی او را معرفی می‌کند.

در فروردین ۱۴۰۰ کنفرانسی به افتخار نیکولاس رشر توسط دانشگاه تهران برگزار شد که رشر به عنوان سخنران اصلی در آن حضور داشت. نادیا مفتونی استاد فلسفه دانشگاه تهران و پژوهشگر دانشگاه ییل که بانی این نشست بود کتاب سفری در فلسفه به ۱۰۱ روایت اثر رشر را اثری سهل و ممتنع خواند که موفق شده مخاطب وسیعی را به خود جذب کند، «چرا که در فلسفه سخت نوشتن آسان است و آسان نوشتن سخت.» رشر با تقدیر از توجه مفتونی اشاره کرد که هدفش دستیابی به همین مخاطب گسترده بوده و افزود: «اکثر فلاسفه برای همکارانشان مطلب می‌نویسند و تنها کسانی که به نوشته‌های آن‌ها رغبت نشان می‌دهند دوستان متخصص‌شان هستند. به نظرم مطلب بسیار مهم این است که فلسفه اگر قرار است به حیات خود ادامه دهد باید با افرادی تعامل کند که فیلسوف حرفه‌ای نیستند بلکه هوشی معمولی و علاقه‌ای نسبی به مسائل پایه‌ای دارند.»

برخی نظرات و ابداعاتی که با نام رشر همراه است عبارتند از: سور رشر در منطق نمادین، قانون رشر دربارهٔ برآیندهای لوگاریتمی (همچنین اصل رشر در برآیندهای حاشیه‌ای رو به کاهش) در حدودشناسی علم، معیار حد وسط مؤثر رشر در نظریه عدل منتشر دستگاه استنتاجی دینز- رشر (همچنین استلزام رشر- دینز) در منطق غیر معیار، استلزام رشر- گینز در منطق چند ارزشی، نسبت تالی رشر- مانور در منطق چندگونگی، معناشناسی رشر- براندون در منطق فراسازگار، الگو (یا نظریه) رشر در مورد مباحثه صوری در جدل عامل رشر در منطق زمانی،

نیکولاس رشر متفکری بسیار پرکار بود و از وی تاکنون در عرصه‌های مختلف فلسفی، منطقی، تاریخ فلسفه و منطق و معرفت‌شناسی در حدود صدها مقاله و نزدیک به یکصد کتاب منتشر شده است. وی از پیشگامان مطالعات جدید در تاریخ منطق عربی یا دوره اسلامی به حساب می‌آید که در این حوزه از سال ۱۹۵۸ میلادی تا ۱۹۷۵ میلادی ۱۹ مقاله و هفت کتاب ارائه کرده‌است. علاوه بر این آثار، در مقاله‌هایی که در زمینه‌های منطقی مانند ترجیح، منطق امر، منطق تصمیم نوشته، به گزارش و نقد آرای منطق‌دانان اسلامی پرداخته است.

مطالعات وی در تاریخ منطق دوره اسلامی، هم به دلیل تقدم و نیز به دلیل تأثیر فراوان بر مطالعات پسین، قابل تقدیر و محتاج تفحص و ارزیابی است. مقاله‌های مروری بر آثار رشر و نیز نقد بر اندیشه‌های وی بسیار فراوان است. از سال ۱۹۵۳ میلادی تا ۲۰۰۷ میلادی، در دوازده تألیف و ۲۷۲ مقاله به نقد آثار و آرای وی پرداخته‌اند.

وی قصیده دالیه ابوطالب (پدر حضرت علی علیه السلام) را به آلمانی ترجمه کرده‌است.