خلود در جهنم، لزوماً دائمی نیست / در قیامت هم امکان توبه هست

به گزارش مبلغ کرسی علمی- ترویجی با موضوع «بررسی وتحلیل خلود یا عدم خلود عذاب» توسط گروه قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه شنبه مورخ ۲۸ بهمن ماه ۱۴۰۲ به صورت حضوری و مجازی برگزار شد. ر این کرسی علمی، حجت‌الاسلام و المسلمین حسین عشاقی به عنوان ارائه دهنده، دکتر حسن یوسفیان و حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدحسن جواهری به عنوان ناقد حضور داشتند. نقطه تمرکز آقای عشاقی در این نشست، رد دائمی بودن خلود انسانها در جهنم و بهشت و حداقل تغییر آن با شرایطی خاص بود که البته با واکنش دیگر اعضای نشست مواجه شد.

روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی متن زیر را برای این نشست آماده کرده است که عیناً مشاهده می کنید:

حجت‌الاسلام والمسلمین حسین عشاقی؛ عضو شورای علمی گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه در این نشست گفت: در مفردات راغب، دو سه تعبیر برای خلود بیان شده که یکی به معنای بری بودن از حالت فساد است. معنای دیگر خلود این است که فساد و زوال در یک شی با کُندی رخ دهد. معنای دیگری که برای خلود وجود دارد این است که اساساً فساد نصیب چیزی نشود. این نصیب نشدن گاهی به هیچ نحو و احتمالی رخ نخواهد داد که از آن به خلود مطلق تعبیر می‌شود.

نمونه‌های خلود در قرآن

وی ادامه داد:‌ نمونه‌های زیادی برای معنای سوم که در حقیقت یک شی، در یک شرایط خاص، از زوال و نیستی مصون می‌ماند در قرآن پیدا کرده‌ایم که برای ما بسیار راهگشاست. آیاتی که درباره خلود و ابدیت وجود دارند در فضای خاصی مطرح شده‌اند که ما در اصطلاحات عرفی خودمان هم، این تعابیر را به کار می‌بریم. مثلا می‌گوییم فلانی در مدتی که در ایران زندگی می‌کرد همیشه در قم بود. این همیشگی بودن نشانه‌ای از خلود است که در فضایی خاص مطرح شده است. در قرآن کریم آمده است: «قَالُوا یَا مُوسَیٰ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا أَبَدًا مَا دَامُوا فِیهَا ۖ فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلَا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ؛ باز قوم گفتند: ای موسی، هرگز ما در آنجا مادامی که آنها باشند در نیاییم، پس تو برو به اتفاق پروردگارت با آنها قتال کنید ما اینجا خواهیم نشست» (مائده/ ۲۴) پیروان حضرت موسی(ع) گفتند ما هرگز وارد این شهر نمی‌شویم تا وقتی که دشمنان ما در آنجا حضور دارند. در اینجا ابدیت به معنای نسبی است.

حجت‌الاسلام عشاقی یادآور شد: نمونه دیگر جمع بین «ابداً» و «حتی» است. حتی در لغت عربی به معنای پایان یک چیز است. در آیه ۴ سوره ممتحنه آمده است: «کَفَرْنَا بِکُمْ وَبَدَا بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ الْعَدَاوَهُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّیٰ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ؛ ما مخالف و منکر شماییم و همیشه میان ما و شما کینه و دشمنی خواهد بود تا وقتی که تنها به خدای یگانه ایمان آری» در اینجا هم ابدیتی نسبی توسط قرآن بیان شده است و مراد از خلود، با قید است. همچنین آمده است «فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ؛ اما اهل شقاوت همه در آتش دوزخ هستند در حالی که سخت آه و ناله حسرت و عربده می‌کشند» (هود/ ۱۰۶) در اینجا تصریح شده است کسانی‌که اهل جهنم هستند در این عذاب جهنم خالد هستند مادامی که آسمان و زمین وجود داشته باشد.

رابطه توبه و خلود عذاب

عضو شورای علمی گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه تصریح کرد: در آیه‌ای دیگر بین خلود، ابد و حتی، ارتباط برقرار شده است. در قرآن آمده است: «إِلَّا بَلَاغًا مِنَ اللَّهِ وَرِسَالَاتِهِ ۚ وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا؛ تنها مأمن و پناه من ابلاغ احکام خدا و رسانیدن پیغام الهی است، و آنان که نافرمانی خدا و رسول او کنند البته کیفرشان آتش دوزخ است که در آن تا ابد مخلّد باشند» (جن/ ۲۳) نکته دیگر اینکه همه خلقت و ماسوی الله، گرفتار زوال هستند و روزی شروع شده‌اند و روزی هم از بین خواهند رفت. در قرآن آمده است: «اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛ خداست که خلق را نخست (از عدم) پدید آرد و باز (پس از مرگ و فنا) باز گرداند و همه به حضرت او بازگردانیده می‌شوید» (روم/۱۱) اینها نشان می‌دهد بساط ماسوی الله، روزی بازمی‌گردد. قرآن به میزان زیادی هم تأکید خواهد کرد که ما چنین کاری خواهیم کرد.

وی ادامه داد: آیات زیادی هم در مورد زوال‌پذیری انسان وجود دارند. «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَیٰ؛ و (نمی‌داند) اینکه برای آدمی جز آنچه به سعی و عمل خود انجام داده (ثواب و جزایی) نخواهد بود؟» (نجم/ ۳۹) این نشان می‌دهد که انسان در جایی شروع و در جایی خاتمه پیدا می‌کند. آیات دیگری نیز به زوال‌پذیری انسان اشاره دارند؛ از جمله اینکه «رَبَّنَا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنَا وَإِلَیْکَ أَنَبْنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ؛ بار الها، ما بر تو توکل کردیم و رو به درگاه تو آوردیم و بازگشت تمام خلق به سوی توست» (ممتحنه/۴) در اینجا تأکید شده که ما به سوی خدا صیرورت پیدا می‌کنیم.

حجت‌الاسلام عشاقی تصریح کرد:‌ نتیجه صحبت‌های بنده درباره این آیات، این است که خلود یا عدم خلود اهل جهنم در عذاب و همچنین خلود برای بهشتیان، دائمی نیست. مسئله دیگر درباره توبه انسان است. در آیات زیادی تأکید شده که برخی کفار، در آتش، خالد هستند و کافر هیچگاه با حفظ کفر خود نمی‌تواند از عذاب خارج شود اما مسئله مهم این است که در آیات توبه تأکید شده که این توبه باعث می‌شود حکم خلود برداشته شود. حتی آیاتی داریم که نشان می‌دهد در قیامت، توبه انجام شده و مورد پذیرش خدای متعال قرار می‌گیرد.

امکان دوری از خلود در جهنم با توبه

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن جواهری؛ عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه در این نشست گفت:‌ بیش از هفتاد آیه داریم که به مسئله خلود اشاره کرده‌اند از جمله اینکه شخصِ بهشتی، از بهشت خارج نمی‌شود. بیست و هشت مورد از این آیات به ابدی بودن خلود در بهشت اشاره دارند. بنابراین خلود به معنای ابدیت است. در مورد روز قیامت نیز حدود سی آیه وجود دارد که وقتی انسان این آیات را می‌خواند تلقی وی این است که کفاری که توفیق پیدا نمی‌کنند در این دنیا توبه، کنند اگر وارد جهنم شوند کارشنان تمام است و فرصت جبران ندارند.

وی افزود: باید در نظر داشت که اثبات این مسئله راحت نیست که اگر کسی فرصت‌های انسان‌های بی‌شماری را گرفته است در قیامت بخشیده شود چراکه اگر بخشیده شود همه شاکی خواهند شد همانگونه که وقتی فرعون در اواخر عمر خواست توبه کند خداوند فرمود الان دیگر دیر شده است بنابراین حتماً تو را مجازات خواهم کرد.

تلاش فلاسفه برای حل مسئله خلود

حسن یوسفیان؛ عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در این نشست گفت: موضوع خلود در جهنم، از مسائلی است که خیلی‌ از عرفا و فلاسفه خواسته‌اند در برابر این دیدگاه، راهی برای عدم خلود باز کنند. به نظرم برخی راهکارهایی که مطرح شده با صرف‌نظر از اینکه چه کسی این بحث را مطرح کرده بازی با کلمات است مثلا گاهی گفته‌اند عذاب از مایه عذب است و بعدا تبدیل به آب گوارا می‌شود یا حتی برخی گفته‌اند اهل جهنم به تدریج عادت می‌کنند همانگونه که یک سوسک به مرور زمان به کثافت و نجاست عادت می‌کنند.

وی افزود: از این موضوع که بگذریم و با همه احترام برای آقای عشاقی، معتقدم راهی هم که ایشان در پیش گرفته‌اند ناتمام است چون به نظرم یکی از نقص‌های دیدگاه ایشان عدم توجه به روایات است و صرفا به آیات پرداختند در حالی‌که در روایات زیادی هم به این موضوع اشاره شده است. نکته دیگر اینکه فرمودند ماسوی الله، قابل فناست چون وجودی از خودش ندارد اما از هیچکدام از آیات نمی‌توان نتیجه گرفت که همه ماسوی الله و از جمله بهشت و دوزخ، زمانی نخواهند بود. چراکه خیلی‌ها با استناد به آیات و ادله دیگر، معتقدند که بهشت و جهنم همین الان هم وجود دارند و ابدی هستند.

یوسفیان تأکید کرد: اینکه بهشت و جهنم فانی می‌شوند را نیز نمی‌توان از آیات قرآن برداشت کرد. از جمله علامه طباطبایی گفته‌اند در قیامت هم آسمان و زمینی متناسب با همان زمان و مکان وجود دارد که این زمین و آسمان در هم پیچیده می‌شود. در قرآن کریم آمده است: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ ۖ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ؛ روزی که زمین (به امر خدا) به غیر این زمین مبدل شود و هم آسمانها دگرگون شوند و تمام خلق در پیشگاه (حکم) خدای یکتای قادر قاهر حاضر شوند» پس نباید نتیجه بگیریم چون خلود آسمان و زمین، زوال‌پذیر است بنابراین خلود بهشت و جهنم هم زوال‌پذیر خواهد بود.