تأثیر مخرب نظریات «اتان کلبرگ» بر روی شیعه‌پژوهان غربی در حوزه مهدویت

به گزارش مبلغ شانزدهمین نشست از سلسله نشست های «دین و چالش های روز» با موضوع «گونه شناسی چالش های تحقیقات غربیان در موضوع مهدویت و راهکارهای حوزه علمیه در قبال آن» در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین دکتر زهیر دهقانی آرانی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و استاد مرکز تخصصی مهدویت به عنوان سخنران نشست در تبیین ضرورت بحث از مهدویت بیان داشت: جهان امروز دهکده جهانی است و هر شبهه و نظریه‌ای که در یک نقطه از جهان اتفاق بیفتد به سرعت در تمام دنیا منعکس می‌شود. ایشان در توضیح اینکه ورود به تحقیقات غربیان دربحث مهدویت خوب است یا خیر گفت: مهدویت پژوهی در غرب سابقه طولانی ندارد و حدودا به 150 سال می رسد و علت اصلی ورود مستشرقان به این موضوع ظهور و بروز مدعیان مهدویت و پیامدهای سیاسی و اعتقادی آن است البته این توجه در دوران مختلف فراز و فرود داشته ولی به طور کلی روند رو به رشدی داشته است که امروزه مهدویت پژوهی یک موضوع مهم بین مستشرقان است که نمی توان نگاه صرف مثبت یا منفی به این ورود مستشرقان داشت چرا که این ورود، هم فرصت است و هم تهدید. در نگاه اول شاید این ورود تهدید به نظر آید ولی باید دید نگاه برون دینی بر اندیشه شیعه چگونه است تا بتوان برای پرسش های آن مفاهیم و پاسخ های دقیقی ارائه داد و این یعنی تبدیل تهدید به فرصت. طلاب حوزه علمیه باید بدانند که اگر آنها در مهمترین مباحث اعتقادی خود ورود نداشته باشند دیگرانی از غرب و یا حتی از شیعیانی که اندیشه مخالف با تشیع و حوزه علمیه دارند روی کار می آیند که خروجی تحقیقات شان را قطعا در مراکز مهم امنیتی و سیاسی برای تصمیم گیری های دولتمردان ارائه می دهند.

دکتر دهقانی در ادامه بحث روند فراز و فرود تحقیقات غربیان به بحث مهدویت را اینگونه تقسیم کرد: شروع تحقیقات مستشرقین در بحث مهدویت از نیمه دوم قرن 19 است زمانی که مهدی‌خوانده ها رواج پیدا کردند و غربیان دیدند که اطلاعات آنها راجع به حضرت مهدی(عج) از ابتدا تا کنون اندک است پس از آن در ابتدای قرن 20 این تحقیقات فروکش کرده و در نیمه قرن بیستم و با پایان جنگ جهانی دوره جدید ورود مستشرقین شروع شد و تا انقلاب اسلامی ایران ادامه پیدا کرد. در سال 1979 و با انقلاب اسلامی نقطه عطفی در شیعه پژوهی غرب شکل گرفت. بعد از آن و با شروع اسلام هراسی ها و پیدایش گروه های تکفیری و بالا رفتن برخی نمادهای مهدویت، نگاه غرب به موضوع مهدویت تغییر کرد. خوب است بدانیم در مهدویت پژوهی غربیان ذهن مخاطب فقط معطوف به حضرت مهدی(عج) نیست گرچه که هسته اصلی مهدویت شخص ایشان است اما باید همه عرصه ها را در نظر گرفت مثلا عده ای اصالت و خاستگاه مهدویت را مورد بررسی قرار داده و به این مساله که مهدویت از چه زمانی آغاز شده پرداخته اند در این تحقیقات برخی معتقدند مهدویت در قرآن نیامده و در طول و بستر تاریخ شکل گرفته است. بررسی مهدویت نزد شیعه و اهل سنت و تحلیل تفاوت ها و نقاط اشتراک آنها از دیگر عرصه هاست. برای گروهی دیگر علائم ظهور و نشانه های پیش از ظهور جذاب است همچنانکه برخی دیگر از اندیشمندان فرقه های مرتبط با مهدویت را مورد بررسی قرار داده اند و مطالعات گروهی دیگر در رابطه با پیامدهای سیاسی و اجتماعی مهدویت بوده است. مطالعات غربیان در زمینه شیعه پژوهی و مهدویت تا اندازه ای است که گاه عده ای از این مستشرقین خود را کارشناس این عرصه معرفی کرده اند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در ادامه گفت: مهدویت پژوهان در تحقیقات خود با دو چالش مواجه هستند یکی چالش محتوا و دیگری چالش عرضه محتوا . در توضیح چالش اول باید گفت که برخی محتواها و نظرات چالش برانگیز است مانند نظریه های شیعه‌پژوه اسرائیلی ایتان کلبرگ که مقاله مهمی با عنوان« از امامیه تا اثنی عشریه» را در سال 1975 به چاپ رساند که در آن نویسنده اثبات می کند امامیه از ابتدا قائل به 14 امامی نبودند و در دوران غیبت اثنی عشری شدند که مورد ارجاع بسیاری از تحقیقات غربیان قرار گرفته و ترجمه این مقاله در دهه 70-80 شمسی انجام شد که پس از 20 سال برای اولین بار نهضت پاسخ دهی شروع به کار کرد. باید دانست که آنچه که مهم است ریشه یابی ایجاد چالش محتوایی است که اولین و مهمترین ریشه، منابع نادرستی است که پژوهش گران غربی به آن استناد می کنند و این امر به دلیل نشناختن منابع اصیل شیعی است. ریشه دوم برداشت نادرست، ناقص و سوء برداشت است که به دلیل تک‌بعدی نگری، پیش‌فرض‌های ذهنی و تصورات ذهنی که اسلام دارند، است.

در مورد چالش عرضه محتوا هم باید گفت که شیعه منابع غنی دارد ولی چون در یک محیط بسته قرار گرفته که گاه بدلیل مشکلات زبانی، گاه مشکل ارتباط و گاه مشکل حضور بوده، جهان غرب از منابع عمیق شیعی ناآگاه است. دکتر دهقانی در ادامه راهکارهایی که حوزه علمیه برای برون‌رفت از این چالش ها می‌تواند ارائه دهد را بیان کرده و گفت: حوزه علمیه نباید چالش ها را ساده تلقی کند بلکه باید با عمل به وظیفه ذاتی خود، هوشمندانه آخرین نظرات و تحلیل ها را رصد کرده و اقدامات لازم را انجام دهد.