بررسی پیامدهای خروج از NPT و دیپلماسی در چارچوب حفظ عزت و منافع ملی

بحث خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) هر از چند گاهی در مطبوعات و رسانه‌ها مطرح می‌شود و همواره نظرات متفاوتی در این زمینه وجود دارد. برخی موافقان خروج از NPT بر این باورند که پذیرش این معاهده از ابتدا اشتباهی استراتژیک بوده و ادامه عضویت در آن نیز اشتباهی مضاعف است که تاکنون هزینه‌های سنگینی بر ایران تحمیل کرده است. از نگاه این گروه، عضویت در NPT نه‌تنها منفعتی نداشته، بلکه ایران را با محدودیت‌ها و فشارهای بی‌پایان مواجه کرده است و خروج از این معاهده می‌تواند به معنای رهایی از این فشارها و پیشبرد برنامه هسته‌ای بدون مانع باشد. در مقابل، مخالفان خروج، این پیشنهاد را یک قمار خطرناک می‌دانند که به جای کاهش فشارها، موجب انزوای بیشتر ایران، تشدید تحریم‌ها و حتی افزایش احتمال مداخله نظامی می‌شود. در این یادداشت، ضمن بررسی و نقد دلایل موافقان خروج از NPT، به تحلیل مخاطرات جدی این پیشنهاد برای جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.

یکی از دلایل مطرح شده از سوی موافقان خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) این است که گمان می‌کنند این معاهده صرفاً یک توافق قراردادی میان چند کشور است و اگر کشوری عضو آن نباشد، دیگر هیچ تعهدی بر عهده نخواهد داشت. آنها بر این باورند که علت پایبندی کشورها به عدم دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای، صرفاً عضویت در این معاهده است و خروج از NPT به معنای آزادی عمل در پیشبرد برنامه هسته‌ای بدون نظارت و محدودیت خواهد بود. این تصور، اما نادرست است و ناشی از عدم توجه به ساختار حقوق بین‌الملل و تفاوت میان معاهدات قراردادی و معاهدات قانون‌ساز است. در حقوق بین‌الملل، تعهدات کشورها صرفاً بر مبنای معاهدات نیستند. بسیاری از اصول و تعهدات، از جمله تعهد به عدم گسترش تسلیحات هسته‌ای، ریشه در عرف بین‌المللی، اصول کلی حقوق و قواعد آمره دارند. اگر امری که در یک معاهده ذکر شده است، در عرف بین‌المللی نیز پذیرفته شده باشد، خروج از آن معاهده باعث از میان رفتن تعهد عرفی نمی‌شود. برعکس، خروج از معاهده می‌تواند به‌عنوان قرینه‌ای بر قصد نقض تعهدات عرفی تلقی شود و به انزوای بیشتر کشور منجر شود. به‌ویژه در مورد NPT، بسیاری از تعهدات آن مانند همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و عدم گسترش تسلیحات هسته‌ای، به‌عنوان اصول قانون‌ساز و هنجارهای بنیادین شناخته می‌شوند که حتی کشورهایی که عضو NPT نیستند، ملزم به رعایت آنها هستند. یک نمونه تاریخی این امر، کره شمالی است. کره شمالی در سال 2003 اعلام کرد که از NPT خارج می­شود. با این حال، این اقدام نه‌تنها تعهدات این کشور را پایان نداد، بلکه به تشدید فشارهای بین‌المللی انجامید. شورای امنیت سازمان ملل برنامه هسته‌ای این کشور را به‌عنوان تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی تلقی کرد و تحریم‌های شدیدی علیه آن اعمال شد. این وضعیت نشان می‌دهد که خروج از معاهده‌ای مانند NPT، نه‌تنها تعهدات عرفی را بی‌اثر نمی‌کند، بلکه می‌تواند به‌عنوان نشانه‌ای از قصد نقض این تعهدات تلقی شده و فشارهای سیاسی و اقتصادی بیشتری را به دنبال داشته باشد. در نتیجه، تصور اینکه خروج از NPT تعهدات بین‌المللی ایران را پایان می‌دهد، به‌کلی اشتباه است.

پیشنهاد دهندگان خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) عمدتاً بر تعهدات ناشی از عضویت در این معاهده تمرکز می‌کنند و تصور می‌کنند که خروج از NPT به معنای پایان یافتن این تعهدات است. اما این دیدگاه، یک وجه بسیار مهم NPT را نادیده می‌گیرد و آن، مشروعیت بخشی به برنامه هسته‌ای کشورهای عضو است. در دنیای معاصر، مسائل هسته‌ای به‌گونه‌ای حساس و پراهمیت تلقی می‌شوند که هیچ کشوری نمی‌تواند بدون اثبات مشروعیت برنامه هسته‌ای خود، آن را به پیش ببرد. عدم توجه به این امر، می‌تواند فشارهای جدی و گسترده‌ای را از سوی جامعه جهانی به همراه داشته باشد. ایران در سال‌های گذشته همواره بر مشروعیت برنامه هسته‌ای خود تاکید کرده و این امر را به‌عنوان یکی از اصول کلیدی سیاست خارجی خود در نظر گرفته است. از جمله این تاکیدات، فتوای مقام معظم رهبری مبنی بر حرمت تولید، نگهداری و استفاده از تسلیحات هسته‌ای است که پیام روشنی به جهان درباره صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران ارسال کرده است. عضویت در NPT نیز ابزاری حقوقی است که به ایران امکان می­دهد تا برنامه هسته‌ای خود را در چارچوب قوانین بین‌المللی دنبال کند. این معاهده تا کنون سپری در برابر اتهامات و تبلیغات منفی دشمنان فراهم آورده است. خروج از این معاهده، به‌طور قطع مشروعیت برنامه هسته‌ای ایران را تضعیف می‌کند و بهانه‌ای به دست مخالفان می‌دهد تا ادعا کنند که ایران در مسیر تولید تسلیحات هسته‌ای گام برداشته است.

در فضای بین‌المللی، هر اقدام باید با سنجش دقیق آثار و پیامدهای آن انجام شود. سیاست خارجی عرصه‌ای حساس و پیچیده است که در آن هر حرکت، واکنش‌های متقابل دیگر بازیگران را به همراه دارد. خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) نه تنها واکنش‌های شدید دشمنان ایران، بلکه احتمال اقداماتی خطرناک‌تر را نیز به دنبال خواهد داشت. آمریکا و رژیم صهیونیستی که همواره ایران را به تلاش برای دستیابی به تسلیحات هسته‌ای متهم کرده‌اند، از خروج ایران از NPT به‌عنوان بهانه‌ای برای تقویت تبلیغات خود علیه جمهوری اسلامی استفاده خواهند کرد. این اقدام، اتهام آنها مبنی بر تهدیدآمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران را تقویت کرده و افکار عمومی جهانی را علیه کشور بسیج خواهد کرد. خطر جدی‌تر، احتمال اقدام نظامی پیشگیرانه است. دکترین "اقدام پیشگیرانه" (Preemptive Action) در سیاست بین‌الملل به کشورها اجازه می‌دهد بدون تایید سازمان ملل، در صورتی که تهدیدی را قریب‌الوقوع بدانند، به آن پاسخ نظامی دهند. رژیم صهیونیستی در سال 1981 با استفاده از همین دکترین به تاسیسات هسته‌ای عراق حمله کرد و این اقدام را با ادعای جلوگیری از دستیابی عراق به سلاح هسته‌ای توجیه کرد. خروج ایران از NPT می‌تواند شرایط مشابهی را ایجاد کند و به دشمنان جمهوری اسلامی، به‌ویژه رژیم صهیونیستی، بهانه‌ای برای حمله به تاسیسات هسته‌ای کشور بدهد. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، همواره مبتنی بر عقلانیت و حزم بوده است. این عقلانیت ایجاب می‌کند که کشور از اقداماتی که هزینه‌های بی‌دلیل به همراه دارند و دشمنان را در پیگیری اهدافشان یاری می‌کنند، پرهیز کند. خروج از NPT، به جای حل مشکلات، ایران را در موقعیت آسیب‌پذیرتری قرار می‌دهد و باید با دقت از چنین تصمیمات شتاب‌زده‌ای اجتناب کرد.

خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) نه تنها تحریم‌ها علیه ایران را کاهش نمی‌دهد، بلکه بهانه‌ای برای اعمال تحریم‌های جدید و اجرای شدیدتر تحریم‌های موجود به دست دشمنان جمهوری اسلامی می‌دهد. تحریم‌های اقتصادی که تاکنون آثار جدی بر زندگی مردم و زیرساخت‌های اقتصادی کشور داشته‌اند، با خروج از NPT تشدید خواهند شد. این اقدام به مخالفان ایران، به‌ویژه آمریکا و اروپا، فرصت می‌دهد تا با توجیهات جدید، محدودیت‌های بیشتری را اعمال کنند و ایران را در انزوای اقتصادی عمیق‌تری قرار دهند. این سیاست، کاملاً به زیان منافع ملی است و با انتظارات مردم نیز در تضاد قرار دارد. مردم ایران، که آثار فشارهای اقتصادی و تحریم‌ها را به‌طور مستقیم در زندگی خود لمس می‌کنند، حق دارند بپرسند چرا باید با چنین تصمیماتی، این مشکلات بیشتر شود. در سال‌های اخیر، یکی از خواسته‌های اصلی مردم کاهش فشارهای ناشی از تحریم‌ها بوده است و رأی آنان به دکتر پزشکیان، نشان‌دهنده امیدشان به حل این مشکلات بود. خروج از NPT به جای کاهش این فشارها، وضعیت اقتصادی و معیشتی کشور را پیچیده‌تر خواهد کرد و این تصمیمی نیست که با سیاست عقلانی و حزم در سیاست خارجی سازگار باشد.

در روابط بین‌الملل، موفقیت کشورها در گرو تقویت همکاری‌های موجود و ایجاد ائتلاف‌های جدید است. جمهوری اسلامی ایران نیز، با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی خود و فشارهای بین‌المللی، باید به دنبال گسترش دوستان و تقویت جایگاه خود در میان ائتلاف‌های جهانی باشد. خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، نه‌تنها این هدف را محقق نمی‌کند، بلکه موجب تضعیف روابط ایران با متحدانش، به‌ویژه چین و روسیه، خواهد شد. این دو کشور که از حامیان برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران بوده‌اند، خود از طرفداران سرسخت NPT هستند و این معاهده را ابزاری حیاتی برای حفظ ثبات بین‌المللی و جلوگیری از اشاعه تسلیحات هسته‌ای می‌دانند. چین، با چالش‌های امنیتی شبه‌جزیره کره و رقابت منطقه‌ای با هند و ژاپن، و روسیه، با نگرانی از احتمال مسابقه تسلیحاتی در اروپا و آسیای مرکزی، نمی‌توانند از خروج ایران از NPT حمایت کنند، زیرا چنین اقدامی نظم بین‌المللی مورد نظر آنها را تهدید می‌کند. خروج ایران، این کشورها را در موضعی دشوار قرار می‌دهد و حمایت دیپلماتیک آنها از ایران را تضعیف می‌کند، چراکه دفاع از کشوری که متهم به نقض هنجارهای بین‌المللی است، هزینه‌های سیاسی بالایی برای آنها به همراه دارد. چنین وضعیتی نه‌تنها انزوای ایران را بیشتر می‌کند، بلکه عملاً موجب کاهش ائتلاف‌های حمایتی موجود می‌شود و هرگونه فرصت برای ایجاد ائتلاف‌های جدید را از بین می‌برد. بنابراین، خروج از NPT نه تنها به نفع ایران نیست، بلکه سیاستی است که می‌تواند حمایت ارزشمند متحدان استراتژیک ایران را نیز تضعیف کند و فشارهای سیاسی و دیپلماتیک علیه کشور را افزایش دهد.

معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) یکی از مهم‌ترین ابزارهای دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران برای دفاع از حقوق هسته‌ای کشور و تقویت جایگاه بین‌المللی آن است. این معاهده به ایران امکان می‌دهد که در چارچوبی قانونی و مشروع، برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز خود را توسعه دهد و ادعاهای دشمنان درباره تهدیدآمیز بودن این برنامه را بی‌اعتبار کند. حضور در NPT تأکیدی بر پایبندی ایران به اصول بین‌المللی است و این پیام را به جهان منتقل می‌کند که ایران به‌دنبال استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است. این معاهده ابزاری مهم برای مقابله با تبلیغات منفی و فشارهای دشمنان است و خروج از آن، ایران را از این ابزار محروم خواهد کرد. در نبود NPT، کشور با دشواری بیشتری برای اثبات مشروعیت برنامه هسته‌ای خود مواجه خواهد شد. دشمنان ایران، به‌ویژه آمریکا و رژیم صهیونیستی، از هر فرصتی برای زیر سوال بردن اهداف هسته‌ای ایران استفاده می‌کنند و خروج از NPT، آنها را در این مسیر جسورتر خواهد کرد. این اقدام، عملاً ایران را در برابر اتهامات بدون دفاع رها کرده و امکان استفاده از چارچوب‌های حقوقی بین‌المللی برای دفاع از حقوق خود را سلب خواهد کرد. حضور در NPT به ایران امکان می‌دهد که نه تنها از حقوق هسته‌ای خود دفاع کند، بلکه در برابر فشارها، با تکیه بر مشروعیت قانونی برنامه هسته‌ای‌اش، قدرت چانه‌زنی بیشتری داشته باشد. خروج از این معاهده، به جای حل مشکلات، ایران را با چالش‌های جدیدی مواجه خواهد کرد که رفع آنها بسیار دشوار خواهد بود.

خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) به معنای از دست دادن مزایای عضویت در آن است، اما تکالیف مربوط به عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای همچنان به قوت خود باقی خواهد ماند. این تعهدات، برخاسته از عرف بین‌المللی و قطعنامه‌های الزام‌آور شورای امنیت هستند و خروج از NPT، به‌جای کاهش فشارها، ممکن است این تکالیف را شدیدتر کند. در چنین شرایطی، کشور نه تنها مشروعیت حقوقی و ابزارهای دیپلماتیکی را که عضویت در NPT فراهم می‌کند از دست خواهد داد، بلکه همچنان با الزامات بین‌المللی روبه‌رو خواهد بود که در فضایی بدون حمایت قانونی معاهده، فشار بیشتری به ایران تحمیل می‌کند.

علاوه بر این، هیچ تضمینی وجود ندارد که خروج از NPT منافع خاصی برای ایران به همراه داشته باشد. منتقدان برجام بارها دست‌اندرکاران این توافق را به‌خاطر نگرفتن تضمین‌های لازم از طرف مقابل مورد انتقاد قرار داده‌اند. اکنون این سوال قابل طرح است که آیا برای خروج از NPT، تضمینی وجود دارد که مضرات گسترده‌ای که در بالا گفته شد، به کشور تحمیل نشود؟ آیا تضمینی هست که خروج از NPT به تشدید تحریم‌ها، انزوای بیشتر، یا حتی اقدامات نظامی پیشگیرانه منجر نشود؟ در فضای پیچیده روابط بین‌الملل، اقداماتی که بدون محاسبه دقیق پیامدها و بدون در نظر گرفتن تضمین‌های لازم انجام شوند، می‌توانند به‌جای بهبود وضعیت، هزینه‌های سنگین‌تری بر کشور تحمیل کنند. خروج از NPT، با توجه به نبود هیچ تضمینی برای دستیابی به منافع و احتمال بالای تحقق مضرات، سیاستی پرریسک و فاقد عقلانیت دیپلماتیک است.

در نهایت، باید به این نکته اشاره کرد که پیشنهاد خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، اگر صرفاً به‌عنوان یک اهرم فشار و برگ مذاکراتی مطرح شود تا مذاکره‌کنندگان ایرانی به طرف‌های غربی نشان دهند که فشارها و محدودیت‌های شدید بر کشور باعث شکل‌گیری چنین گفتمان‌هایی در داخل شده و این فشارها دولت را نیز تحت تأثیر قرار داده است، می‌تواند در برخی موارد قابل تأمل باشد. اما اگر این پیشنهاد به‌عنوان یک گزینه جدی برای اقدام عملی مطرح شود، با توجه به نکات مطرح شده در بالا، هیچ دلیل منطقی، عقلانی یا حقوقی از آن پشتیبانی نمی‌کند. خروج از NPT، نه‌تنها مشکلات فعلی را حل نمی‌کند، بلکه هزینه‌های جدیدی را بر کشور تحمیل می‌کند که مدیریت آنها بسیار دشوار خواهد بود. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران همواره باید بر مبنای عقلانیت و حزم باشد و تصمیماتی اتخاذ شود که منافع ملی را تقویت و جایگاه بین‌المللی کشور را حفظ کند، نه آنکه ایران را با چالش‌ها و انزوای بیشتری روبه‌رو سازد.